Chưa từng có: Sợ vỡ quỹ lương hưu, nền kinh tế số 1 Châu Âu phát 1,5 tỷ Euro cho trẻ em chơi chứng khoán

Quả bom hẹn giờ

Hệ thống lương hưu công lập của Đức – biểu tượng an sinh xã hội được xây dựng từ thời Thủ tướng Otto von Bismarck năm 1889 – đang đối mặt với thách thức nghiêm trọng nhất kể từ sau Thế chiến II, đặt ra một thách thức chưa từng có đối với "nền kinh tế đầu tàu" của châu Âu. Sự kết hợp giữa dân số già hóa nhanh, lực lượng lao động suy giảm và gánh nặng ngân sách leo thang đang đẩy quỹ lương hưu vào tình trạng báo động.

Theo Viện Nghiên cứu Kinh tế Cologne (IW), đến năm 2036, khoảng 19,5 triệu người thuộc thế hệ bùng nổ dân số (baby boomer) sẽ về hưu, trong khi chỉ có 12,5 triệu lao động trẻ gia nhập thị trường việc làm. Điều này đồng nghĩa với việc lực lượng lao động giảm 9% và đến năm 2040, cứ 100 người đi làm sẽ phải "gánh" 41 người nghỉ hưu, so với mức 30 người hiện nay.

Nền tảng của hệ thống lương hưu công của Đức là mô hình "thu ngay-trả ngay", trong đó những người lao động hiện tại đóng góp để chi trả cho những người đã nghỉ hưu. Tuy nhiên, mô hình này đang lung lay khi số lượng người già tăng lên đột biến, tạo ra một gánh nặng tài chính khổng lồ.

Năm 2024, gần 118 tỷ Euro – tương đương một phần tư ngân sách liên bang – đã được rót vào để bù lỗ quỹ hưu trí. Dự báo của Cơ quan Kiểm toán Liên bang cho thấy con số này sẽ tiếp tục tăng nếu không có cải cách cấu trúc.

Trước tình hình đó, Thủ tướng Friedrich Merz và chính phủ của ông đã đưa ra một giải pháp mang tính kết hợp giữa chính sách an sinh và đầu tư: chương trình "hưu trí khởi đầu sớm".

Theo đề xuất, từ năm 2026, các bậc cha mẹ có con trong độ tuổi 6–18 sẽ được nhận trợ cấp 10 Euro mỗi tháng để đầu tư vào quỹ cổ phiếu. Khoản tiền này sẽ được phong tỏa đến khi đứa trẻ đủ tuổi nghỉ hưu. Đây được xem như một cách để bổ sung cho lương hưu công, thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào nó.

Số liệu của Hội đồng chuyên gia kinh tế Đức (CEE) cho thấy hàng năm nước này sẽ phải chi 1,5 tỷ Euro để cấp tiền cho trẻ em đầu tư chứng khoán nếu thông qua chương trình trên.

Mục tiêu của chính phủ là vừa tạo thói quen đầu tư dài hạn cho thế hệ trẻ, vừa bổ sung nguồn vốn tư nhân nhằm giảm áp lực lên hệ thống công.

"Chúng tôi muốn thế hệ tiếp theo làm quen với thị trường vốn ngay từ đầu", Carsten Linnemann, tổng thư ký đảng CDU cho biết.

Bên cạnh đó, chính phủ Đức không chỉ muốn tạo ra một khoản vốn cho tương lai cho giới trẻ mà còn thay đổi thói quen đầu tư của người dân Đức, vốn nổi tiếng là e ngại rủi ro. Hiện tại, chỉ có 17% người Đức sở hữu cổ phiếu, so với 62% ở Mỹ và 39% của Anh.

Tuy nhiên, đề xuất này ngay lập tức gây tranh cãi. Tờ Financial Times (FT) cho hay ngay sau khi Thủ tướng Friedrich Merz cảnh báo giới trẻ Đức trên YouTube tháng này rằng không nên chỉ dựa vào lương hưu công mà nên thường xuyên đầu tư một khoản nhỏ vào thị trường chứng khoán, ông đã gây ra phản ứng giận dữ từ các công đoàn.

Nghiệp đoàn công nhân kim loại IG Metall chỉ trích đây là giải pháp "xa rời thực tế và nguy hiểm", cho rằng chính phủ đang né tránh trách nhiệm cải cách quỹ hưu trí công, thay vào đó đẩy gánh nặng sang người dân.

Các nhà phê bình cũng chỉ ra rằng 10 euro/tháng là con số quá nhỏ để tạo khác biệt đáng kể, và lợi ích thực tế phụ thuộc hoàn toàn vào khả năng người dân tiếp tục đóng góp thêm ngoài khoản trợ cấp.

Hơn nữa, tỷ lệ người Đức tham gia đầu tư chứng khoán vẫn rất thấp. Tâm lý ưa an toàn khiến 37% tài sản tài chính của hộ gia đình trong tổng số 9 nghìn tỷ Euro vẫn nằm ở tiền mặt và tiền gửi ngân hàng lãi suất thấp. Điều này khiến kế hoạch cải tổ hưu trí mới có thể không đạt được hiệu quả như mong muốn.

Một cuộc khảo sát vào tháng 5 cho thấy 49% người Đức ưu tiên rủi ro thấp khi đầu tư, 25% ưu tiên tính linh hoạt và chỉ 14% ưu tiên lợi nhuận cao.

"Để thu hẹp khoảng cách lương hưu, chúng ta cần lợi nhuận cao từ 6 đến 8% mỗi năm", Christian Hecker, người sáng lập công ty môi giới trực tuyến Trade Republic có trụ sở tại Berlin, cho biết.

Theo tính toán, nếu duy trì mức lợi nhuận trung bình 7%/năm, khoản trợ cấp này có thể đạt giá trị danh nghĩa 65.000 Euro sau 50 năm. Tuy nhiên, sau khi điều chỉnh lạm phát 2%/năm, giá trị thực tế chỉ còn khoảng một phần ba.

"Xét theo những con số thực tế, chương trình đầu tư chứng khoán sớm chỉ là chính sách mang tính biểu tượng", Ali Masarwah, giám đốc điều hành của công ty tư vấn tài sản Envestor, cảnh báo.

Bài học từ quá khứ

Trong khi nhiều chuyên gia cho rằng xét về mặt con số, đây chỉ là một chính sách mang tính biểu tượng để giảm đi đáng kể những lo ngại về lạm phát hơn là một chính sách thực tế thì những người ủng hộ như giáo sư Ulrike Malmendier tại Đại học California, người đề xuất ý tưởng này, cho rằng lợi ích thực sự nằm ở sự thay đổi hành vi. Bà hy vọng rằng việc tiếp xúc sớm với thị trường vốn sẽ giúp thế hệ trẻ Đức hiểu rõ hơn về tiềm năng của đầu tư và tự chủ tài chính.

"Nếu bạn đầu tư vào một danh mục đầu tư đa dạng hóa rộng rãi và có tầm nhìn 30 năm, thì lợi nhuận khá chắc chắn sẽ được đảm bảo", bà Malmendier nói.

Đức từng thử khuyến khích hưu trí tư nhân thông qua chương trình Riester từ năm 2002, nhưng mô hình này thất bại vì sản phẩm tài chính đắt đỏ, lợi nhuận thấp và nhiều hợp đồng bị bỏ dở. Một số kế hoạch cải cách gần đây cũng đổ vỡ do biến động chính trị.

Chính vì vậy, giới chuyên gia cảnh báo nếu chương trình mới không được thiết kế chặt chẽ, nó có thể trở thành một "phiên bản Riester 2.0" – tốn kém ngân sách nhưng hiệu quả hạn chế.

"Chúng tôi đã làm hỏng chương trình Riester trước đây, và chúng tôi không có nhiều cơ hội để sửa sai," bà Malmendier bổ sung thêm, nhấn mạnh sự cần thiết phải thành công lần này.

Tại các nước như Anh hay Mỹ, tiền lương hưu được chuyển vào quỹ hưu trí rồi được đem đầu tư cho các tài sản sinh lời.

Vấn đề của Đức không phải cá biệt. Các nước EU trung bình chi tới 12% GDP cho lương hưu công, trong khi tốc độ già hóa dân số ngày càng nhanh. Giải pháp kết hợp giữa quỹ công và tích lũy tư nhân – trong đó đầu tư vào thị trường vốn đóng vai trò lớn – đang được nhiều quốc gia như Anh, Mỹ áp dụng nhằm biến tiết kiệm hưu trí thành nguồn vốn cho nền kinh tế.

Với Đức, đây là một cuộc chạy đua với thời gian. Nếu không hành động quyết liệt, "quả bom hưu trí" sẽ không chỉ đe dọa ngân sách quốc gia, mà còn làm lung lay niềm tin vào trụ cột an sinh xã hội đã tồn tại hơn một thế kỷ.

*Nguồn: FT, Fortune, BI