Báo động 40 triệu người sắp biến mất tại siêu cường châu Á: Chuyện gì đang xảy ra?

Nhật Bản đang đối diện với một trong những cuộc khủng hoảng dân số nghiêm trọng nhất lịch sử hiện đại. Theo báo cáo của Financial Times, số trẻ sinh ra trong năm 2024 chỉ đạt 686 000, mức thấp nhất kể từ khi bắt đầu lưu giữ số liệu dân số từ thế kỷ 19, và thấp hơn nhiều so với dự báo chính phủ đưa ra chỉ vài năm trước.

Tổng hợp từ nhiều nguồn cho thấy đây là năm thứ chín liên tiếp Nhật Bản chứng kiến tỷ lệ sinh giảm. Năm 2023, quốc gia này chỉ ghi nhận 758 631 ca sinh, giảm 5,1% so với cùng kỳ và thấp đến mức chưa từng có. Cơn lao dốc dân số càng rõ nét khi số ca tử vượt ca sinh gần 1 triệu người trong năm 2024 — một sự sụt giảm dân số đáng kinh ngạc.

Trên bình diện tuổi tác, khoảng 30% dân số Nhật Bản hiện đã trên 65 tuổi, trong khi chỉ có 59% trong độ tuổi lao động. Điều này khiến Nhật trở thành quốc gia già hóa nhanh nhất thế giới. Theo một báo cáo từ Nakatani, tỷ lệ người cao tuổi có thể đạt đến 38,4% vào năm 2065 — một con số khiến bất kỳ hệ thống an sinh xã hội nào cũng phải chao đảo.

Số liệu cho thấy Nhật Bản vừa già hóa vừa teo nhỏ về dân số cùng lúc. Một tài liệu nghiên cứu đã chỉ ra rằng giảm tỷ lệ sinh và tăng tuổi thọ—kết hợp với xu hướng thanh niên rời nông thôn—sẽ tạo ra vòng xoáy thu hẹp dân số, đặc biệt ở vùng nông thôn, nơi tỷ lệ già hóa và suy giảm dân số diễn ra nhanh và sâu hơn.

Vậy, tương lai kinh tế của Nhật Bản sẽ bị ảnh hưởng ra sao?

Năm 2025, theo Le Monde, gần 30% dân số thế giới đang già hóa và Nhật Bản là ví dụ điển hình nhất. Từ IMF đến Newsweek, các tổ chức quốc tế đều cảnh báo sự già hóa sẽ khiến tăng trưởng kinh tế chậm lại, gánh nặng chi phí y tế và lương hưu cao hơn, và nguồn thu thuế suy giảm khi lực lượng lao động teo dần. IMF ước tính thiệt hại tăng trưởng kinh tế của Nhật có thể giảm khoảng 0,8 điểm phần trăm mỗi năm trong vòng 40 năm tới chỉ vì lý do nhân khẩu học.

Dữ liệu từ Trung tâm việc làm thuộc Chính phủ Nhật Bản cho thấy, số người từ 65 tuổi trở lên đang tìm kiếm việc ở Nhật Bản đã tăng gần gấp đôi trong thập kỷ qua, từ 140.000 người lên 256.000 người. Luật Lao động Nhật Bản quy định các công ty phải tuyển dụng lao động đến 65 tuổi. Với những người từ 65 - 70 tuổi, các công ty chỉ được khuyến khích cung cấp việc làm.

Theo báo cáo về thay đổi nhân khẩu học tại châu Á do Ủy ban Kinh tế xã hội châu Á - Thái Bình Dương thuộc Liên hợp quốc thực hiện, dân số châu Á đang già hóa với tốc độ nhanh chưa từng có. Tại Nhật Bản, số người từ 75 tuổi trở lên được dự báo sẽ lên tới 22,58 triệu vào năm 2030, chiếm khoảng 20% tổng dân số.

Dân số già hóa nhanh chóng tạo gánh nặng cho hệ thống lương hưu, đồng thời tăng nhu cầu đối với các loại hàng hóa, dịch vụ và cơ sở hạ tầng cho người cao tuổi. Chính phủ Nhật Bản ước tính với xu hướng dân số như hiện nay, chi phí chăm sóc người cao tuổi hàng năm trên đầu người sẽ tăng 75%, lên hơn 1.500 USD vào năm 2050 so với mức của năm 2019. Đầu năm 2023, chính phủ cam kết chi 3,5 nghìn tỷ Yên (23,6 tỷ USD) nhằm tăng tỷ lệ sinh, song bản chất thiếu hụt lao động sẵn có vẫn thách thức phía các nhà tuyển dụng.

Tuy nhiên, câu chuyện không hẳn là tiêu cực hoàn toàn. Theo Washington Post, Nhật Bản đang tìm ra cách “già hóa một cách duyên dáng”. Tăng trưởng tiền lương từ 0,3% trong thập niên 2010 lên 1,2% trong thập niên 2020, trong khi lạm phát lõi tăng từ 0,5% lên 1,5% — dấu hiệu đáng mừng mở ra một “vòng xoay tốt” từ kỹ thuật số và tự động hóa thúc đẩy năng suất. Nhật Bản cũng đẩy mạnh đầu tư vào robot, AI và tự động hóa để bù vào thiếu hụt nguồn lao động; doanh nghiệp hưởng lợi từ lợi nhuận kỷ lục trên nền năng suất cao.

Một nghiên cứu học thuật đến từ ArXiv phát hiện rằng việc ứng dụng AI mạnh mẽ tại Tokyo có thể bù đắp 60–80% sụt giảm năng suất do già hóa dân số, thông qua các hiệu ứng trong phân bố lao động, lan tỏa hạ tầng số và hỗ trợ con người làm việc hiệu quả hơn. Đây là tín hiệu cho thấy tương lai kinh tế Nhật Bản có thể được cứu vãn bởi công nghệ.

Nhiều ngành phải xoay xở để thích nghi, tận dụng chính những điểm bất lợi do dân số già hóa để phát triển. Ít ai nghĩ rằng, những ngôi trường bị bỏ hoang tại Nhật Bản có thể trở thành địa điểm du lịch, để các du khách đến trải nghiệm một ngày làm học sinh. Những nhà kinh doanh đã nhanh chóng nhìn ra cơ hội, tận dụng chính thách thức về dân số già để mở ra một dịch vụ mới.

Ông Takaaki Yoneji - Người sáng lập dịch vụ trải nghiệm trường học cho biết: "Mỗi năm, khoảng 400 đến 500 trường học ở Nhật Bản phải đóng cửa. Trước đây, khi có nhiều trẻ em, trường học được xây dựng ở khắp nơi, giờ số lượng trẻ em ngày càng giảm nên nhiều trường bị bỏ hoang lắm. Chúng tôi đã suy nghĩ phải làm gì với những ngôi trường này và cuối cùng đã nảy ra ý tưởng này".

Không dừng lại ở đó, chính phủ Nhật cũng đang triển khai nhiều biện pháp nhằm đối phó — từ trợ cấp nuôi dạy trẻ đến chính sách kết hôn nhằm kích thích tỷ lệ kết hôn và sinh đẻ. Tuy nhiên, chuyên gia cho rằng các chính sách này dường như chỉ hiệu quả hạn chế vì không thể thay đổi nhanh thái độ người trẻ về hôn nhân và nuôi con.

Dự báo đến năm 2070 vẫn là hồi chuông cảnh báo: dân số có thể giảm từ 124 triệu hiện nay xuống còn chỉ khoảng 87 triệu (giảm gần 40 triệu người), trong đó 40% dân số sẽ trên 65 tuổi. Nếu không điều chỉnh dự báo yêu cầu, chính phủ sẽ nắm chắc phải tái cấu trúc hệ thống phúc lợi, tăng thuế và giảm trợ cấp để cân bằng ngân sách quốc gia.

Theo: Financial Times, Nikkei Asia