Thạc sĩ tài chính đi bưng lẩu, kỹ sư điện tử đi làm diễn viên quần chúng, tiến sĩ đi rửa bát thuê: Cơn ác mộng mang tên “thừa bằng cấp, thiếu việc làm” ở xứ tỷ dân

Khi giấc mơ học vấn gặp thực tế lạnh lùng

Tại một nhà hàng lẩu nhỏ ở thành phố Nam Kinh, Sun Zhan, 25 tuổi, tốt nghiệp thạc sĩ tài chính , đang bê khay thịt bò cho khách. Chàng trai từng mơ làm việc trong ngành ngân hàng quốc tế giờ chấp nhận công việc phục vụ bàn, một lựa chọn mà cha mẹ anh xem là "thất bại". "Tôi đã gửi hàng chục hồ sơ xin việc trong lĩnh vực tài chính nhưng không có phản hồi nào khả quan", Sun nói, "cuối cùng, tôi quyết định tạm dừng cuộc đua và thử hướng đi khác".

Câu chuyện của Sun không còn hiếm. Ở Trung Quốc, những "cử nhân chạy xe công nghệ" hay "tiến sĩ rửa chén" đã trở thành hình ảnh quen thuộc trong các bài báo xã hội. Tại các thành phố lớn, dễ dàng bắt gặp thạc sĩ vật lý làm thợ sửa điều hòa, hay kỹ sư môi trường đang làm vệ sinh đường phố. Thậm chí, một tiến sĩ tốt nghiệp Đại học Thanh Hoa, ngôi trường danh giá bậc nhất Trung Quốc, từng gây xôn xao khi nộp đơn làm cảnh sát dự bị.

Đằng sau những câu chuyện tưởng chừng cá biệt ấy là một hiện thực ảm đạm: mỗi năm Trung Quốc đào tạo hơn 11 triệu sinh viên tốt nghiệp, theo Bộ Giáo dục nước này, trong khi nền kinh tế đang chậm lại rõ rệt. Các ngành từng hấp dẫn giới trẻ như tài chính, bất động sản hay công nghệ đều giảm tuyển dụng. Tỷ lệ thất nghiệp ở nhóm 16 - 24 tuổi đã chạm ngưỡng gần 20% trong năm 2023, theo số liệu của Cục Thống kê Quốc gia Trung Quốc.

Nguyên nhân không chỉ đến từ chu kỳ kinh tế. Giáo sư Zhang Jun (Đại học Hong Kong) cho rằng tình trạng này phản ánh sự "bội thực học vấn", khi số lượng người có bằng đại học và sau đại học tăng nhanh hơn năng lực hấp thụ của nền kinh tế. "Nhiều sinh viên chọn học lên cao để tìm kiếm cơ hội nghề nghiệp tốt hơn, nhưng thị trường việc làm không còn mở rộng tương ứng", ông nhận định.

Một nghiên cứu của Viện Brookings (2024) cũng cho thấy xu hướng tương tự ở các nền kinh tế lớn: khi giáo dục mở rộng quá nhanh, tấm bằng không còn là lợi thế mà trở thành "chuẩn tối thiểu", khiến người lao động cạnh tranh khốc liệt ngay cả cho các công việc phổ thông. Nói cách khác, thị trường đang 'thừa bằng cấp nhưng thiếu việc làm tốt'.

Khi người trẻ học cao phải tái định nghĩa thành công

Với nhiều người trẻ Trung Quốc, việc làm trái ngành hay dưới trình độ không còn là lựa chọn tạm thời, mà trở thành con đường sinh tồn. Wu Dan, 29 tuổi, tốt nghiệp thạc sĩ tài chính tại Đại học Khoa học và Công nghệ Hong Kong, từng làm việc cho một công ty giao dịch hàng hóa ở Thượng Hải. Sau khi về nước, cô thất nghiệp hàng tháng trời và chuyển hướng sang học nghề trị liệu chấn thương thể thao.

"Ban đầu, bố mẹ rất phản đối", Wu kể, "họ nghĩ công việc tay chân, thu nhập thấp là không xứng đáng với học vị của tôi. Nhưng khi tôi chữa khỏi chứng đau lưng cho mẹ, họ bắt đầu thay đổi". Giờ đây, Wu muốn mở phòng trị liệu riêng, chấp nhận rẽ hướng khỏi con đường tài chính đã học suốt 6 năm.

Theo nghiên cứu của Đại học Bắc Kinh (2024), gần 45% sinh viên Trung Quốc sau tốt nghiệp đang làm công việc trái ngành hoặc không yêu cầu bằng đại học. Các chuyên gia gọi đây là hiện tượng "giảm cấp nghề nghiệp" (occupational downgrading), biểu hiện khi trình độ học vấn của người lao động cao hơn yêu cầu công việc. Xu hướng này phổ biến không chỉ ở Trung Quốc mà còn lan sang Hàn Quốc, Nhật Bản và cả Mỹ, do tốc độ phát triển công nghệ khiến các ngành nghề mới chưa kịp hấp thụ lực lượng trí thức trẻ.

Wu Xinghai, 26 tuổi, tốt nghiệp kỹ thuật thông tin điện tử, hiện đang làm diễn viên quần chúng tại phim trường Hoành Điếm, tỉnh Chiết Giang. "Công việc của tôi là đứng cạnh nhân vật chính, không cần thoại. Thu nhập không cao, nhưng tôi cảm thấy thoải mái và tự do hơn so với áp lực tìm việc đúng ngành", Xinghai cho biết nhiều bạn trẻ đến đây làm tạm thời vài tháng, chờ cơ hội mới, một minh chứng cho sự linh hoạt nhưng cũng đầy bất ổn của thế hệ lao động trẻ.

Sự dịch chuyển nghề nghiệp này không chỉ là hiện tượng kinh tế mà còn là vấn đề tâm lý xã hội. Nghiên cứu của Đại học Fudan (2023) chỉ ra rằng hơn 60% người trẻ có trình độ cao cảm thấy "tự ti hoặc xấu hổ" khi phải làm việc tay chân. Sự kỳ vọng của gia đình, cộng đồng và chính họ khiến việc làm dưới chuẩn bị coi là "thất bại", dù trong thực tế, đó có thể là lựa chọn sống thực tế nhất trong bối cảnh hiện tại.

Tuy nhiên, những người như Sun Zhan hay Wu Dan lại đại diện cho một làn sóng tư duy mới. Thay vì tuyệt vọng, họ tận dụng trải nghiệm thực tế để tái thiết lại hướng đi nghề nghiệp. "Tôi xem công việc phục vụ như một khóa học kinh doanh thực tiễn. Tôi muốn mở một quán lẩu riêng, và làm từ vị trí thấp nhất giúp tôi hiểu khách hàng hơn", Sun nói.

Theo chuyên gia xã hội học Li Chunling, Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc, xu hướng này phản ánh "sự trưởng thành của thế hệ trẻ trước khủng hoảng". "Thay vì bám vào danh xưng "cử nhân" hay "thạc sĩ", họ bắt đầu chấp nhận làm lại từ đầu, chọn những ngành thực tiễn hơn", bà nhận định.

Song song với đó, các nghiên cứu kinh tế cảnh báo rằng sự dịch chuyển này có thể gây hệ quả dài hạn. Báo cáo của OECD (2024) cho biết khi người trẻ làm việc trái ngành hoặc dưới trình độ quá lâu, họ có nguy cơ bị "mất kỹ năng" (skill erosion), tức là kiến thức chuyên môn bị mai một, khiến khả năng quay lại lĩnh vực đã học trở nên khó khăn hơn.

Mặt khác, việc thừa thạc sĩ thiếu thợ lành nghề đang trở thành vấn đề cơ cấu nghiêm trọng ở Trung Quốc. Trong khi hàng triệu sinh viên tốt nghiệp thất nghiệp, các doanh nghiệp sản xuất và dịch vụ kỹ thuật lại thiếu nhân công. Viện Nghiên cứu Nhân lực Trung Quốc (2023) ước tính nước này đang thiếu hơn 30 triệu lao động kỹ thuật, đặc biệt trong các lĩnh vực như cơ khí, tự động hóa và năng lượng xanh.

Các nhà kinh tế cho rằng điều này đòi hỏi một cuộc tái cấu trúc hệ thống giáo dục. "Trung Quốc đã thành công trong mở rộng giáo dục đại học, nhưng giờ cần tập trung vào chất lượng và hướng nghiệp," giáo sư Justin Lin Yifu (Đại học Bắc Kinh) nhận định,"giáo dục không thể chỉ tạo ra người học, mà phải tạo ra người làm".

Về phía xã hội, nhiều nhà phân tích coi thế hệ như Sun và Wu là "thế hệ chịu va đập", những người đầu tiên nhận ra rằng bằng cấp không còn là "kim bài miễn tử" cho sự nghiệp ổn định. Họ đang thử nghiệm những con đường mới: từ khởi nghiệp nhỏ, học nghề, đến làm việc trong các ngành thủ công, nghệ thuật hoặc dịch vụ.

Tuy nhiên, đằng sau sự linh hoạt ấy là nỗi lo dài hạn về niềm tin kinh tế. Trong khảo sát của Tân Hoa Xã (2024), 58% thanh niên cho biết họ "thiếu tự tin vào tương lai nghề nghiệp", và 1/3 số người được hỏi nói rằng "sẵn sàng rời bỏ thành phố lớn để tìm cơ hội ở nơi khác".

Khi thế hệ học cao phải học lại cách bắt đầu

Giống như Wu Dan, nhiều người trẻ Trung Quốc đang học cách định nghĩa lại thành công không còn gắn với chức danh hay thu nhập, mà với khả năng tự chủ và tái thích nghi. "Tôi không nghĩ mình thất bại, tôi chỉ đang bắt đầu theo một cách khác, Sun Zhan nói.

Các học giả gọi đây là dấu hiệu của "lao động tái định vị" (repositioned labor), xu hướng người lao động có học vấn cao chấp nhận chuyển đổi linh hoạt để tồn tại trong nền kinh tế dịch vụ. Đó có thể là sự thích nghi tất yếu trong giai đoạn mà AI, tự động hóa và thị trường toàn cầu đang viết lại luật chơi của nghề nghiệp.

Và có lẽ, trong khi xã hội vẫn tiếc nuối hình ảnh "thạc sĩ làm phục vụ bàn", chính những con người ấy lại đang dạy một bài học mới: rằng giáo dục không phải là con đường lên đỉnh, mà là hành trang để đi xa, dù đôi khi, con đường ấy phải vòng vèo qua một nồi lẩu nóng ở Nam Kinh.