Tội phạm AI buộc ngành tư pháp Mỹ Latinh phải cải cách: Thẩm phán bất lực trước công nghệ ‘Deepfake’, khung pháp lý không bắt kịp tốc độ thay đổi

Tháng 6 vừa qua, ngay sau khi ứng viên tổng thống Colombia Miguel Uribe Turbay bị bắn trong một cuộc mít-tinh, hàng trăm video ghi lại “hiện trường vụ tấn công” lan tràn trên mạng xã hội. Nhiều clip trong số đó hóa ra là sản phẩm giả mạo (deepfake) được tạo ra bằng trí tuệ nhân tạo (AI). Cảnh sát và công tố viên phải mất hàng giờ để xác minh thật giả, trong khi làn sóng tin giả khiến dư luận hỗn loạn.

Vụ việc không chỉ hé lộ cách công nghệ bị lợi dụng để bóp méo sự thật, mà còn phản chiếu một nghịch lý lớn hơn: AI đang vừa giúp, vừa làm lung lay nền tảng công lý ở Mỹ Latinh.

Công lý được số hóa

Trí tuệ Nhân tạo đang trở thành một thanh gươm hai lưỡi đối với hệ thống tư pháp Mỹ Latinh. Một mặt, công nghệ này mang lại hy vọng về việc xử lý hàng loạt vụ án tồn đọng và tăng tốc độ ra quyết định; mặt khác, nó đang phơi bày những lỗ hổng sâu sắc thông qua việc lạm dụng deepfake và sự thiên vị trong các hệ thống nhận diện khuôn mặt do nhà nước hậu thuẫn.

Tờ Rest of World (RoT) cho hay từ Colombia đến Brazil, Argentina đến Peru, tòa án và cơ quan hành pháp đang đua nhau áp dụng AI để xử lý khối lượng án tồn khổng lồ. Ở Buenos Aires, hệ thống Prometea giúp rút thời gian chuẩn bị ý kiến pháp lý từ 190 ngày xuống chỉ một giờ.

Tại Colombia, AI PretorIA hỗ trợ tòa án Hiến pháp sàng lọc hơn 2.700 yêu cầu bảo vệ quyền công dân mỗi ngày. Một số thẩm phán như Juan Manuel Padilla thậm chí đã thử dùng ChatGPT để soạn phán quyết, một hành động mở ra tiền lệ mới trong lịch sử tư pháp.

Nhờ AI, nhiều quốc gia có thể tăng tốc độ xét xử, cải thiện khả năng tiếp cận công lý cho người dân. Thế nhưng cùng với đó, việc thiếu đào tạo và khung pháp lý rõ ràng khiến công nghệ này trở thành con dao hai lưỡi.

Khoảng 85% thẩm phán Colombia hiện sử dụng ChatGPT hoặc Copilot, song phần lớn chưa được huấn luyện bài bản về đạo đức và kiểm chứng thuật toán. Trong bối cảnh đó, những sai sót về kỹ thuật có thể nhanh chóng biến thành sai lầm pháp lý.

Nếu như trước đây, tòa án phải phân định đúng sai dựa trên chứng cứ vật lý, thì nay, họ đối mặt với thách thức mới: xác định đâu là sự thật trong thế giới kỹ thuật số. Các video deepfake, từ tuyên bố chính trị giả mạo đến hình ảnh khiêu dâm của học sinh, đang khiến cơ quan tư pháp nhiều nước rơi vào khủng hoảng.

Mặc dù Mỹ Latinh không phải là trung tâm sản xuất deepfake lớn nhất thế giới, nhưng các quốc gia như Mexico, Brazil, Chile và Colombia lại chứng kiến tốc độ tăng trưởng lạm dụng đáng báo động.

Ở Argentina, một nhóm học sinh bị cáo buộc tạo và chia sẻ video deepfake gắn mặt bạn cùng lớp lên cơ thể phụ nữ trong phim khiêu dâm. Vì luật hình sự chưa có khung xử lý nội dung AI, công tố viên buộc phải xoay sang tội “gây tổn hại tâm lý” để truy tố.

Tại Mexico, một người đàn ông tạo ảnh khiêu dâm deepfake của hơn 1.000 phụ nữ được tuyên trắng án vì “thiếu chứng cứ kỹ thuật” dù nạn nhân khẳng định danh dự của họ bị hủy hoại. Những vụ án ấy cho thấy khi công nghệ phát triển nhanh hơn luật pháp, công lý bị bỏ lại phía sau.

Cùng lúc đó, việc sử dụng hệ thống nhận diện khuôn mặt trong an ninh công cộng đang gây tranh cãi dữ dội. Ở Brazil, cảnh sát đã bắt nhầm một người đàn ông trong sân vận động chỉ vì camera xác định sai khuôn mặt anh với tội phạm truy nã.

Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng các hệ thống này thường được huấn luyện trên dữ liệu da trắng, dẫn đến tỷ lệ “nhận dạng sai” cao đối với người gốc Phi, người bản địa và phụ nữ. Trong một khu vực có lịch sử bất bình đẳng chủng tộc sâu sắc, điều này khiến nỗi lo “AI tái sản xuất phân biệt đối xử” trở nên nhức nhối hơn bao giờ hết.

Khi công nghệ vượt xa luật pháp, nạn nhân bị tổn thương nặng nề về tâm lý vẫn không thể tiếp cận được công lý thỏa đáng. Điều này nhấn mạnh rằng hệ thống tư pháp khu vực đang thiếu năng lực kỹ thuật trầm trọng để phân biệt chứng cứ thật và giả.

Cuộc chạy đua lập pháp

Một số quốc gia Mỹ Latinh đang cố gắng đặt ra giới hạn. Brazil đã cấm sử dụng deepfake trong các chiến dịch tranh cử; Colombia và Peru coi việc dùng AI để giả mạo danh tính là tình tiết tăng nặng; Argentina đề xuất hình phạt tù đến sáu năm cho hành vi tạo nội dung deepfake.

Tuy nhiên, các chuyên gia nhận định nhiều đạo luật này còn quá trừu tượng, thiếu công cụ thực thi và không tính đến đặc thù xã hội của khu vực.

Các chính phủ thường lấy khung pháp lý của Liên minh châu Âu làm mẫu, song bản sao này không thể áp dụng nguyên xi trong bối cảnh Mỹ Latinh, nơi hạ tầng công nghệ yếu, dữ liệu không đồng nhất và năng lực giám sát hạn chế.

Chuyên gia Franco Giandana của Access Now nhận định: “Chúng ta không chỉ cần luật để quản lý AI, mà còn cần một chiến lược phát triển phù hợp với thực tế khu vực. Hiện tại, cả hai đều đang thiếu.”

Rõ ràng AI đang dần trở thành công cụ không thể thiếu trong vận hành tư pháp, nhưng nếu không được kiểm soát, nó có thể phá vỡ niềm tin của người dân vào công lý.

Thẩm phán Padilla, người tiên phong dùng ChatGPT trong xét xử, thừa nhận rằng “không có khung pháp lý nào đủ nhanh để bắt kịp tốc độ AI.” Theo ông, chỉ có “tự điều chỉnh”, tức là sự kết hợp giữa đạo đức nghề nghiệp, trách nhiệm cá nhân và hiểu biết công nghệ, mới có thể giúp hệ thống tư pháp đứng vững trước làn sóng trí tuệ nhân tạo.

Dù vậy, các nhà báo và chuyên gia vẫn tiếp tục nhấn mạnh sự cần thiết của các luật định rõ ràng về trách nhiệm giải trình của AI, đặc biệt là trong các lĩnh vực có nguy cơ cao như deepfake và giám sát công dân. Hệ thống tư pháp Mỹ Latinh đang đứng trước một nhiệm vụ kép: khai thác sức mạnh của AI để phục vụ công lý, đồng thời xây dựng hàng rào pháp lý vững chắc để bảo vệ người dân khỏi sự lạm dụng tàn nhẫn của nó.

Nếu các tòa án, nhà lập pháp và công chúng không cùng học cách đặt giới hạn cho công nghệ, thì “công lý thông minh” có thể nhanh chóng biến thành “công lý sai lệch”, nơi sự thật không còn được xác định bằng bằng chứng, mà bằng thuật toán.

*Nguồn: RoT, Fortune, BI