Từng thống trị thế giới internet ở tuổi 25, Mark Zuckerberg hiện bị soán ngôi bởi một doanh nhân 8X, được ví như ‘bộ trưởng tư tưởng’ của thời đại mới

Trong một cuộc phỏng vấn năm 2009, Mark Zuckerberg – khi đó mới 25 tuổi – đã đưa ra một tuyên bố đầy tự tin về bản chất con người: “Bạn chỉ có một danh tính duy nhất. Thời kỳ mà bạn có một hình ảnh cho bạn bè ở nơi làm việc, và một hình ảnh khác cho những người bạn quen biết, có lẽ sắp kết thúc. Có hai bản ngã khác nhau chính là dấu hiệu của sự thiếu trung thực”.

Khi ấy, mạng xã hội do anh sáng lập mới được 5 năm tuổi nhưng đã định hình bản sắc của hơn 350 triệu người trên toàn cầu. Cũng như Sergey Brin và Larry Page với sứ mệnh “tổ chức lại toàn bộ thông tin của thế giới” thông qua Google, hay Steve Jobs khi đưa internet vào trong túi áo của mỗi người, Zuckerberg khi đó đang trở thành một “Bộ trưởng Tư tưởng” của thời đại mới, người định hình cách con người nhìn nhận về chính họ và về nhau, trong một kỷ nguyên giao tiếp chưa từng có tiền lệ.

Giờ đây, 16 năm sau, và qua nhiều “phiên bản” khác nhau của chính mình — từ chàng CEO trẻ khoác hoodie, ngạo nghễ với tấm danh thiếp “I’m CEO, bitch”, đến doanh nhân mặc vest nghiêm nghị, rồi võ sĩ jiu-jitsu cởi trần mang dáng dấp “MAGA” — Zuckerberg đang dần nhường lại vai trò đó cho một nhà lãnh đạo công nghệ khác: Sam Altman.

Chỉ mới 3 năm tuổi, ChatGPT đã có hơn 800 triệu người dùng mỗi tuần, tức gấp 40 lần lượng người dùng của Facebook ở cùng thời điểm phát triển. OpenAI trở thành công ty tư nhân có giá trị cao nhất thế giới. Khoảng 10% dân số trưởng thành toàn cầu sử dụng chatbot này mỗi tháng — để viết email, tra cứu thông tin, lên kế hoạch du lịch, giải mã triệu chứng bệnh hay thậm chí… tìm tình yêu.

Nếu Zuckerberg dạy chúng ta cách “đăng bài”, thì Altman dạy chúng ta cách “đưa lời nhắc” (prompt). Hai thập niên qua là thời kỳ con người định hình bản sắc của mình; thập niên tới sẽ là thời kỳ chúng ta tạo ra con người mà mình muốn trở thành.

Facebook đã tái cấu trúc cách ta nhìn nhận bản thân và người khác. Những bài đăng, cái “poke”, hình ảnh và lượt thích đã tạo nên một “phiên bản số” của mỗi người. Instagram cho chúng ta bộ lọc, những công cụ giúp đời sống trông rực rỡ hơn. Thuật toán ưu tiên những khoảnh khắc đẹp nhất — tách cà phê latte tạo bọt nghệ thuật, căn phòng lung linh ánh đèn. Zuckerberg hứa sẽ “kết nối thế giới gần gũi hơn”, nhưng anh không nói rằng chúng ta sẽ xuất hiện ở đó với lớp son phấn dày hơn bao giờ hết.

Altman lại mang đến một thế giới “tạo sinh” chứ không chỉ “trình bày”. Các bộ lọc ảnh cổ điển giờ được thay bằng những tấm ảnh “phong cách Ghibli”. Công cụ Sora cho phép biến ý tưởng thô thành video siêu thực. Tôi từng hóa thân thành nhân vật trong một bộ phim không gian giả tưởng, còn Mark Cuban thì nhảy tap cùng minh tinh quá cố Ginger Rogers. Những công cụ này không tô điểm hiện thực – mà tạo ra phiên bản mới của hiện thực.

Văn phòng làm việc đã tiến xa hơn thế. Các nghiên cứu cho thấy công cụ tạo sinh có thể giúp tăng tốc công việc tri thức, cải thiện chất lượng đầu ra, đặc biệt cho nhóm nhân viên yếu hơn. Email trở nên trau chuốt hơn, bản thuyết trình bắt mắt hơn. Nhưng mặt trái là “rác công việc” cũng nhiều lên, và năng suất có thể giảm nếu lạm dụng.

Nếu trong thời đại mạng xã hội, chúng ta tự nhào nặn danh tính của mình cho máy tính, thì trong thời đại AI, chính máy tính đang bắt đầu nhào nặn danh tính của chúng ta.

Sự thay đổi nền tảng sâu sắc hơn

Trước đây, bảng tin (news feed) của Facebook phân phối sự chú ý ra bên ngoài — giúp nhà xuất bản sống còn nhờ lưu lượng truy cập. Nhưng AI đảo ngược mô hình đó. Các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) hấp thụ toàn bộ dữ liệu từ web mở và trả lời thay cho web. Nếu Zuckerberg xây dựng một mạng lưới người và liên kết, thì Altman xây dựng một phễu. Người dùng hỏi, AI tổng hợp. Tiện lợi ấy đang bắt đầu làm tổn thương các nhà xuất bản.

Zuckerberg khởi nghiệp với mục tiêu kết nối sinh viên Harvard, rồi vươn ra toàn cầu. Facebook đã giúp kết nối các nhóm cha mẹ, người học tiếng Anh, người yêu chim, thậm chí là các fan ngựa thần Brony. Công ty mở rộng truy cập internet ở các quốc gia đang phát triển.

Nhưng chính những thuật toán ấy vừa gắn kết, vừa chia rẽ. Chúng nuôi dưỡng một nơi mỗi người chỉ nghe điều mình muốn nghe. Facebook bị cáo buộc tiếp tay cho tin giả và thuyết âm mưu, từ bầu cử đến khí hậu và y tế.

Altman không mơ trở thành “người kết nối cộng đồng”. Mối quan tâm của anh nằm ở kết nối giữa con người và máy móc.

“Ngày càng nhiều người xem ChatGPT như một kiểu nhà trị liệu hay huấn luyện viên cuộc sống”, Altman nói, thừa nhận điều đó khiến anh “thấy bất an”. Một số khác còn yêu chatbot. Sắp tới, OpenAI dự định thêm chế độ người lớn – cho phép nội dung gợi cảm được cá nhân hóa theo yêu cầu. Sự chuyển dịch này đánh dấu bước ngoặt từ quảng trường công cộng sang những căn phòng riêng tư.

Các dữ liệu ban đầu cho thấy cái giá phải trả không hề nhỏ. Tháng 3 vừa qua, một nghiên cứu của OpenAI và MIT Media Lab phát hiện rằng ChatGPT làm tăng cảm giác cô đơn ở nhóm người dùng nhiều. Tháng trước, cha mẹ của hai thiếu niên tự tử sau khi trò chuyện với chatbot đã ra điều trần trước Quốc hội Mỹ về tác hại của công nghệ này.

Zuckerberg vẫn kiểm soát sự chú ý của nhân loại, với 3,5 tỷ người dùng hoạt động mỗi ngày trên các nền tảng của Meta. Anh cho rằng thuật toán ngày càng thông minh hơn đã giúp hiển thị nội dung mà người dùng thực sự muốn xem, khiến thời gian họ ở lại ứng dụng tăng đáng kể. Trong khi đó, Altman đang tiến sâu hơn — từ việc gợi ý điều ta xem đến việc định hình điều ta nghĩ và nói.

Zuckerberg không cam chịu để Altman dẫn trước. Anh đang đổ hàng tỷ USD vào trung tâm dữ liệu, chip AI, thành lập Meta Superintelligence Labs, và chiêu mộ các nhà nghiên cứu với mức lương “ngôi sao NBA”. Tháng 7 vừa rồi, Facebook công bố tuyên ngôn mới: “siêu trí tuệ cá nhân cho mọi người” — gần như sao chép định hướng mà Altman đã vạch ra.

Tất nhiên, vẫn có những mặt tích cực. Việc “đồng sáng tạo với máy” có thể giúp nhiều người trở nên sắc sảo hơn, làm việc hiệu quả hơn, hoặc chỉ đơn giản là nói năng tử tế hơn trong nhóm chat. Nhưng cũng có sự đáng sợ: Càng phụ thuộc vào mô hình như người đọc đầu tiên và người phản hồi đầu tiên, chúng ta càng dễ nhầm lẫn đầu ra của nó với suy nghĩ của chính mình.

Trong thời đại mạng xã hội, chúng ta định hình và tô vẽ danh tính của mình cho máy tính. Trong thời đại trí tuệ nhân tạo, máy tính đang bắt đầu định hình và tô vẽ danh tính của chúng ta.

Theo: BI, Financial Times