Dày công ‘luyện võ’ 7 năm, Trung Quốc sử dụng chính đòn thương mại của Mỹ để ‘chiến’ với Washington, khiến nền kinh tế lớn nhất thế giới lâm cảnh gậy ông đập lưng ông

Bảy năm trước, khi cuộc chiến thương mại Mỹ – Trung mới manh nha, Bộ Khoa học và Công nghệ Trung Quốc đã có một động thái hiếm thấy. Tờ báo chính thức của bộ này bất ngờ công bố loạt 35 bài viết trong 3 tháng liên tiếp, chỉ ra các điểm yếu công nghệ của Trung Quốc. Mỗi bài tập trung vào một điểm nghẽn, tức là công nghệ trọng yếu mà Trung Quốc chưa thể tự sản xuất, buộc phải nhập khẩu.

Chuỗi bài viết mang tên “Điều gì đang bóp nghẹt chúng ta?” đánh dấu bước ngoặt quan trọng. Trung Quốc sớm nhận ra rằng chiến tranh thương mại không chỉ là chuyện thuế quan, mà là cuộc đối đầu về điểm yếu và chuỗi cung ứng. Sau khi tự liệt kê những lỗ hổng của mình, Bắc Kinh bắt đầu nghiên cứu các điểm dễ tổn thương của Mỹ. Và đến nay, tầm nhìn đó đang phát huy hiệu quả.

Đầu tháng này, Trung Quốc bất ngờ áp đặt biện pháp kiểm soát xuất khẩu mạnh tay nhất từ trước đến nay, làm gián đoạn chuỗi cung ứng của Mỹ. Động thái này khiến Tổng thống Mỹ Donald Trump nổi giận và đe dọa đáp trả, đẩy 2 nền kinh tế vào vòng xoáy đổ lỗi lẫn nhau.

Thực tế, sự tự tin của Bắc Kinh phản ánh một điều đáng chú ý: Trung Quốc đang thắng thế trong cuộc chiến thương mại với Mỹ. Nước này đã phát triển các công cụ ép buộc kinh tế “lấy cảm hứng” từ chính Washington nhưng hiệu quả hơn, khiến nhiều quốc gia khác dè dặt đứng về phía Mỹ. Tuy nhiên, chiến thắng trong thương mại hiếm khi là tuyệt đối hay bền vững.

Ngay từ 2018, khi ông Trump phát động cuộc chiến thuế quan đầu tiên, Bắc Kinh đã lặp đi lặp lại thông điệp: “Nếu Mỹ muốn chiến, chúng tôi chiến đến cùng. Nếu muốn đàm phán, cửa luôn rộng mở”. Nhưng trên thực tế, trọng tâm của Trung Quốc đang chuyển hẳn sang “chiến”.

Sau khi thỏa thuận thương mại dưới nhiệm kỳ đầu của ông Trump thất bại và Mỹ tiếp tục siết kiểm soát xuất khẩu, Bắc Kinh kết luận rằng Washington không có ý định làm hòa.

Nếu chỉ xét về thuế, Trung Quốc có thể yếu thế. Năm 2024, Mỹ xuất sang Trung Quốc 140 tỷ USD hàng hóa, trong khi nhập 440 tỷ USD từ Trung Quốc. Điều này có nghĩa là Mỹ có gấp 3 lần mục tiêu để đánh thuế so với Bắc Kinh. Nhưng Trung Quốc đã tìm ra các đòn bẩy khác.

Một trong số đó là đậu nành vốn từng là mặt hàng nhập khẩu lớn nhất từ Mỹ. Trung Quốc đã chuyển sang mua từ Brazil và Argentina, khiến nông sản Mỹ ế ẩm. Song vũ khí lợi hại nhất của Bắc Kinh chính là bắt chước chính sách kiểm soát xuất khẩu của Mỹ.

Cuối năm ngoái, chỉ 24 giờ sau khi Mỹ công bố các hạn chế mới về chip, Trung Quốc cấm xuất khẩu gallium, germanium và antimony – những kim loại quan trọng trong sản xuất công nghệ cao. Khi ông Trump tuyên bố tăng mạnh thuế trong “Ngày Giải phóng” hồi đầu tháng 4, Trung Quốc lập tức phản đòn, áp thuế hơn 100% với hàng Mỹ và siết chặt xuất khẩu đất hiếm, buộc các nhà sản xuất Mỹ phải xin giấy phép.

“Chúng tôi sẽ không để Mỹ tiếp tục đánh nữa. Chúng tôi có đủ năng lực phản công”, ông Tu Xinquan, chuyên gia Đại học Kinh tế và Thương mại Quốc tế Bắc Kinh nói.

Đất hiếm xuất hiện trong hầu hết các sản phẩm công nghệ cao – từ xe điện, điện thoại đến vũ khí. Dù không hiếm trong tự nhiên nhưng Trung Quốc lại thống trị tuyệt đối khâu khai thác và tinh luyện. Khi nguồn dự trữ bên ngoài cạn dần, nhiều nhà máy Mỹ cảnh báo nguy cơ dừng hoạt động. Cuối cùng, Washington phải nhượng bộ, giảm thuế hàng Trung Quốc xuống 30%. Bắc Kinh đáp lại bằng cách hạ thuế hàng Mỹ xuống 10% và nối lại xuất khẩu đất hiếm.

Căng thẳng lại leo thang vào cuối tháng 9, khi Mỹ mở rộng danh sách đen trừng phạt sang hàng nghìn công ty con của các doanh nghiệp Trung Quốc. Ngày 9/10, Bắc Kinh đưa ra cơ chế cấp phép toàn cầu cho gần như toàn bộ sản phẩm đất hiếm và pin lithium-ion. Nếu được thực hiện một cách cứng rắn, Trung Quốc gần như có thể quyết định loại hàng hóa công nghệ cao nào được sản xuất bên ngoài biên giới và ai là người sản xuất.

Các hạn chế của Mỹ đối với chất bán dẫn nhằm ngăn Trung Quốc sản xuất chip nhỏ hơn 14 nanomet. Còn Trung Quốc thắt chặt kiểm soát xuất khẩu đất hiếm vốn sử dụng trong các loại chip như vậy. Theo Sean Stein từ Hội đồng Kinh doanh Mỹ –Trung, đây là hành động “trêu ngươi Mỹ một cách có tính toán”. “Họ đang gửi một thông điệp rằng đã đến lúc phải trả đũa”, Stein nhận định.

Lợi thế của Trung Quốc nằm ở quy mô công nghiệp khổng lồ. Nước này chiếm 35% sản lượng sản xuất toàn cầu, gấp 3 lần Mỹ. Trong khi đó, Mỹ phụ thuộc nhiều hơn vào linh kiện Trung Quốc.

Với đất hiếm, Mỹ gần như trắng tay. Chỉ có 1 mỏ đang hoạt động và không có khả năng tinh luyện. Thỏa thuận hợp tác 3 tỷ USD với Australia mới ký tháng 10 sẽ mất ít nhất 5 năm để đi vào thực tiễn. Bắc Kinh xem đây là “lợi thế ngắn hạn mang tính chiến lược”.

Tuy nhiên, sức mạnh đi kèm rủi ro. Cơ chế cấp phép xuất khẩu của Trung Quốc áp dụng toàn cầu, khiến châu Âu lo ngại. Đến tháng 9, Bắc Kinh mới duyệt 19 trong 141 đơn cấp phép từ EU. Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent tuyên bố sẽ tập hợp đồng minh phá thế độc quyền này.

Tuy nhiên, Trung Quốc đánh cược rằng Washington khó tập hợp được lực lượng, khi chính Mỹ cũng đang đánh thuế cả đồng minh. Một số quốc gia có thể sẽ thận trọng hơn trước khi theo chân Mỹ.

Theo nhà phân tích Gerard DiPippo từ RAND Corporation, nếu hiểu đúng nghĩa, quy định của Trung Quốc “còn khắt khe hơn gấp nhiều lần bất cứ điều gì Mỹ từng áp dụng”.

Theo Rush Doshi, cố vấn an ninh quốc gia Mỹ, nếu Trung Quốc tiếp tục siết chặt kiểm soát đất hiếm và dùng nó như “họng súng chĩa vào nền kinh tế Mỹ”, Washington sẽ không thể chấp nhận. Dù Trung Quốc có thể hạn chế nguồn cung đất hiếm, Mỹ vẫn giữ lợi thế trong tài chính toàn cầu, có thể bóp nghẹt thương mại của Trung Quốc bằng cách chặn các ngân hàng lớn giao dịch USD.

Ngày 30/10, cuộc gặp giữa Tổng thống Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại Busan kết thúc sau hơn một tiếng rưỡi, với những tuyên bố lạc quan về tiến triển thương mại từ phía Mỹ.

Hai nhà lãnh đạo đã đạt được đồng thuận ở 1 số lĩnh vực quan trọng. Tổng thống Trump thông báo rằng các vấn đề liên quan đến khoáng sản đất hiếm đã được giải quyết. Ngoài ra, Mỹ sẽ hạ thuế quan đối với Trung Quốc từ 57% xuống còn 47%, đổi lại Bắc Kinh sẽ nối lại việc mua đậu nành của Mỹ. Tuy nhiên, giới phân tích nhận định thỏa thuận “ngưng thương chiến” này chỉ giúp cả 2 chuẩn bị cho giai đoạn kế tiếp.

Tham khảo: The Economist