Hai quốc gia châu Á đang mua bán dầu bị trừng phạt qua một hệ thống thanh toán 'có 1-0-2' đến Mỹ cũng không thể can thiệp: Hàng trăm triệu tấn hàng được trao đổi mỗi năm

Cốt lõi của hệ thống thanh toán này là một hình thức "hàng đổi hàng" kiểu mới: Iran bán dầu mỏ cho Trung Quốc - khách hàng lớn nhất của họ, và đổi lại, các doanh nghiệp quốc doanh Trung Quốc xây dựng hạ tầng tại Iran.

Các quan chức phương Tây tiết lộ rằng, để hoàn tất vòng tròn này, hệ thống còn có sự tham gia của một công ty bảo hiểm tín dụng xuất khẩu nhà nước của Trung Quốc là Sinosure. Họ có cùng một cơ chế tài chính có tên "Chuxin", bí ẩn đến mức không thể tìm thấy trong bất kỳ danh sách công khai nào về tổ chức tài chính hay ngân hàng tại Trung Quốc.

Thông qua cách vận hành đó, Iran không cần đến hệ thống ngân hàng quốc tế. Một số quan chức phương Tây ước tính trong năm ngoái, khoảng 8,4 tỷ USD tiền dầu đã được luân chuyển qua cơ chế này để tài trợ cho các dự án cơ sở hạ tầng do Trung Quốc thực hiện tại Iran. Trong bối cảnh toàn bộ kim ngạch xuất khẩu dầu của Iran năm 2023 được ước tính đạt 43 tỷ USD, thì riêng Trung Quốc đã chiếm khoảng 90% trong số này, theo Cơ quan Thông tin Năng lượng Mỹ (EIA) và các nguồn tin phương Tây.

Mối quan hệ dầu mỏ giữa Trung Quốc và Iran ngày càng khăng khít kể từ năm 2018, khi Tổng thống Donald Trump rút Mỹ khỏi thỏa thuận hạt nhân năm 2015 và tái áp đặt loạt trừng phạt lên Tehran. Chỉ 2 tuần sau khi trở lại Nhà Trắng, ông Trump đã thúc đẩy chiến lược "áp lực tối đa" với mục tiêu đưa xuất khẩu dầu mỏ của Iran về con số 0, đồng thời buộc Tehran phải chấm dứt chương trình hạt nhân và dừng tài trợ cho các nhóm vũ trang ở Trung Đông.

Theo phân tích từ tổ chức năng lượng Columbia Energy Policy, trong năm 2023, Trung Quốc nhập khoảng 1,1 triệu thùng dầu/ngày từ Iran.  Bên cạnh đó, có thời điểm Trung Quốc nhập lượng dầu Iran rất cao. Ví dụ, tháng 3/2025, mức nhập khẩu dầu Iran của các nhà máy lọc dầu độc lập tại Trung Quốc đạt khoảng 1,91 triệu thùng/ngày, tương đương 8,07 triệu tấn trong tháng đó. Giả sử tốc độ này duy trì trong cả năm, thì con số có thể vượt 90 - 100 triệu tấn/năm.

Tuy nhiên, dù Mỹ đã liên tục ban hành các lệnh trừng phạt đối với các cá nhân và thực thể nhỏ của Trung Quốc có liên quan đến Iran, xuất khẩu dầu của Tehran sang Trung Quốc vẫn không sụt giảm. Về chính trị, Bắc Kinh còn công khai ủng hộ Iran. Tháng 9 vừa qua, Chủ tịch Tập Cận Bình đã tiếp đón Tổng thống Iran Masoud Pezeshkian trong một hội nghị thượng đỉnh có sự góp mặt của lãnh đạo Nga và Triều Tiên.

Trong khi các quốc gia phương Tây gần đây tái áp đặt các biện pháp trừng phạt quốc tế từng được dỡ bỏ theo thỏa thuận hạt nhân 2015, Trung Quốc và Nga lại lên tiếng phản đối, cho rằng hành động này vi phạm luật pháp quốc tế. Bắc Kinh cũng tuyên bố các biện pháp trừng phạt đơn phương của Mỹ là bất hợp pháp và trái với thông lệ quốc tế.

Do lo ngại rủi ro trừng phạt, Trung Quốc đã thiết lập một cơ chế thanh toán khép kín để tránh tiếp xúc với hệ thống tài chính quốc tế - nơi vốn bị Mỹ kiểm soát phần lớn. Một phần quan trọng của hệ thống này là vai trò của công ty bảo hiểm tín dụng xuất khẩu nhà nước Sinosure, tổ chức tự nhận là lớn nhất thế giới trong lĩnh vực này. Sinosure chính là chất kết dính tài chính giúp bảo đảm các khoản đầu tư hạ tầng lớn của Trung Quốc tại Iran.

Còn Chuxin, thực thể tài chính chịu trách nhiệm luân chuyển dòng tiền, gần như không để lại “dấu vết” trên bất kỳ danh sách nào của cơ quan quản lý ngân hàng Trung Quốc. Các quan chức phương Tây cho biết họ chỉ có thể lần theo lịch sử hoạt động của Chuxin qua tài liệu tài chính, báo cáo tình báo và các kênh ngoại giao.

Cụ thể, một công ty Iran do nhà nước kiểm soát sẽ đăng ký bán dầu cho người mua Trung Quốc thuộc quyền sở hữu của Zhuhai Zhenrong - một nhà buôn dầu nhà nước Trung Quốc từng bị Mỹ trừng phạt. Sau khi tiếp nhận dầu, người mua Trung Quốc sẽ chuyển hàng trăm triệu USD mỗi tháng vào tài khoản do Chuxin kiểm soát. Chuxin sau đó thanh toán trực tiếp cho các nhà thầu Trung Quốc đang xây dựng cơ sở hạ tầng tại Iran. Những dự án này được bảo hiểm bởi Sinosure.

Điểm thú vị là lượng dầu Iran xuất sang Trung Quốc không đi theo con đường chính ngạch, mà thường xuyên bị tráo đổi tàu, trộn lẫn với dầu từ các nước khác để che giấu nguồn gốc, theo giới chức Mỹ và các chuyên gia ngành năng lượng. Trung Quốc cũng không hề công khai các đơn hàng dầu Iran trong số liệu hải quan chính thức kể từ năm 2023.

Các dự án mà Trung Quốc triển khai tại Iran đều là những công trình trọng điểm quốc gia như sân bay, nhà máy lọc dầu, mạng lưới giao thông và đều do các tập đoàn lớn nhà nước thực hiện, đi kèm vốn từ các ngân hàng nhà nước Trung Quốc.

Theo dữ liệu từ AidData - phòng nghiên cứu thuộc Đại học William & Mary (Mỹ), trong giai đoạn từ năm 2000 đến 2023, Trung Quốc đã cam kết đầu tư hơn 25 tỷ USD vào hạ tầng Iran. Trong đó, Sinosure trực tiếp tham gia bảo lãnh 16 trong số 54 dự án được ghi nhận.

Mặc dù Mỹ đã trừng phạt một số công ty Trung Quốc liên quan đến Iran, Washington vẫn tránh tấn công trực diện các công ty xây dựng dân sự hoặc các ngân hàng lớn của Trung Quốc. Cho đến nay, chưa có bằng chứng công khai nào cho thấy Sinosure trực tiếp tham gia vào cơ chế “dầu đổi hạ tầng”, dù vai trò của tổ chức này gần như là không thể thiếu.

Phía Bộ Ngoại giao Trung Quốc khi được hỏi đã tuyên bố không biết gì về cơ chế này, đồng thời tái khẳng định phản đối các lệnh trừng phạt đơn phương và cho rằng hợp tác kinh tế giữa các quốc gia là hợp pháp. Hai công ty Zhuhai Zhenrong và Sinosure cũng không phản hồi bất kỳ câu hỏi nào về vai trò trong hệ thống thanh toán dầu mỏ Iran.

Phía Iran cũng từ chối bình luận khi được hỏi về cách thức nhận thanh toán hoặc quy mô các đơn hàng dầu bán cho Trung Quốc.

AidData cho rằng cách Trung Quốc thực hiện các dự án ở Iran rất giống với cơ chế từng được ký kết ở Iraq, nơi Sinosure bảo đảm các khoản vay từ Trung Quốc đổi lại bằng nguồn thu từ dầu mỏ trong thời hạn 20 năm.

Theo ông Brad Parks - giám đốc AidData, mô hình này đòi hỏi tất cả nhà tài trợ và nhà thầu phải hoạt động dưới “chiếc ô” của Sinosure, bảo đảm về rủi ro tài chính và chính trị cho Bắc Kinh.

Hợp tác hạ tầng, năng lượng giữa Trung Quốc và Iran tăng tốc đáng kể kể từ khi 2 nước ký thỏa thuận hợp tác chiến lược 25 năm vào năm 2021. Đối với Iran, các dự án này có ý nghĩa sống còn, khi hệ thống dịch vụ cơ bản như điện, nước và giao thông công cộng đang rơi vào tình trạng kiệt quệ do lệnh trừng phạt kéo dài.

Ngoài hình thức trao đổi, Iran cũng tận dụng một phần dòng tiền để mua hàng hóa trực tiếp từ Trung Quốc hoặc chuyển tiền về khu vực Trung Đông thông qua các mạng lưới ngân hàng ngầm, thường do các cá nhân và thực thể đặt tại UAE hoặc Hong Kong vận hành.

Mới đây, John K. Hurley, Thứ trưởng Bộ Tài chính Mỹ phụ trách chống khủng bố và tình báo tài chính, đã lên án mạnh mẽ các mạng lưới tài chính ngầm này, đồng thời ban hành lệnh trừng phạt mới nhắm vào các cá nhân có liên quan.

Tuy nhiên, cho đến nay, cả Sinosure lẫn Chuxin đều chưa bị Mỹ trừng phạt. Bộ Tài chính Mỹ từ chối bình luận khi được hỏi về các hoạt động cụ thể của 2 thực thể tài chính Trung Quốc này.

Tham khảo WSJ