Khu thương mại tự do - Việc mới, khó, nhưng phải làm

Khu thương mại tự do - FTZ: Kỳ vọng từ mô hình thí điểm đến động lực kinh tế

Ngày 26/06/2024, Quốc hội thông qua Nghị quyết 136 về tổ chức chính quyền đô thị và thí điểm cơ chế, chính sách đặc thù phát triển thành phố Đà Nẵng, trong đó có nội dung liên quan đến Khu thương mại tự do Đà Nẵng.

Một năm sau, ngày 27/6/2025, Quốc hội thông qua Nghị quyết 226 về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển thành phố Hải Phòng , qua đó, đồng ý lập Khu thương mại tự do Hải Phòng với nhiều chính sách đặc thù, vượt trội.

Thủ tướng Phạm Minh Chính chỉ đạo: "Chúng ta phải tập trung cao độ, lãnh đạo chỉ đạo thực hiện có hiệu quả chủ trương của Đảng, Nghị quyết của Quốc hội, của Chính phủ, các quyết định của Thủ tướng Chính phủ với một hiệu quả cao nhất có thể. Thực hiện tốt các nội dung lớn. Một là khẩn trương kiện toàn tổ chức bộ máy, bố trí cán bộ ngang tầm với các nhiệm vụ được giao trong Nghị quyết của Đảng, trong Nghị quyết của Quốc hội và Chính phủ, quyết định của Thủ tướng Chính phủ. Việc thứ hai là phải tự tin, bản lĩnh, dám nghĩ dám làm, tiếp tục đổi mới, sáng tạo, tự lực, tự cường đi lên từ nội lực của mình, phát huy tối đa những tiềm năng, khác biệt, cơ hội nổi trội, lợi thế cạnh tranh. Thứ ba là tập trung, cơ chế chính sách đã có, vấn đề tổ chức thực hiện cơ chế chính sách này như thế nào để có nguồn lực, cụ thể ở đây là nguồn lực Nhà nước, nguồn lực ngoài Nhà nước, nguồn lực trong nước, nguồn lực ngoài nước, nguồn lực con người, nguồn lực tài chính, cơ sở vật chất, thể chế, chuyển giao công nghệ, quản trị thông minh".

Việt Nam sẽ chính thức có Khu thương mại tự do đầu tiên ngay trong năm nay. Sau ba tháng quyết liệt triển khai Nghị quyết 226 của Quốc hội, lãnh đạo Thành phố Hải Phòng thống nhất ra mắt Khu thương mại tự do ngay trong năm nay, thậm chí quyết định thành lập có thể sẽ có trong tháng tới.

Nhiều khả năng là chỉ một vài tuần nữa, Việt Nam sẽ chính thức có Khu thương mại tự do - (còn gọi là FTZ - Free Trade Zone). Theo tờ trình của Đảng ủy UBND Thành phố Hải Phòng , Khu thương mại tự do Hải Phòng được đề xuất có diện tích khoảng 6.292 ha. Vị trí dự kiến của Khu thương mại tự do tại Hải Phòng được phân bố tại 3 vị trí không liền kề, đặt trong Khu kinh tế ven biển phía Nam Hải Phòng và Khu kinh tế Đình Vũ - Cát Hải.

Mang tính chất của một khu thương mại tự do tổng hợp, Khu thương mại tự do Hải Phòng sẽ có các khu chức năng bao gồm khu sản xuất; khu cảng và hậu cần cảng - logistics; khu thương mại - dịch vụ và các loại hình khu chức năng khác theo quy định của pháp luật.

Để linh hoạt không gian và khớp nối các hạ tầng phù hợp cho đa dạng các nhà đầu tư, Khu thương mại tự do Hải phòng được phân bố tại 3 vị trí không liền kề, đặt trong Khu kinh tế ven biển phía Nam Hải Phòng và Khu kinh tế Đình Vũ - Cát Hải. Vị trí 1 dự kiến là 2.923 ha nằm trong phạm vi Khu kinh tế ven biển phía Nam Hải Phòng . Vị trí 2 diện tích khoảng 1.077 ha nằm trong Khu kinh tế Đình Vũ - Cát Hải bao gồm khu công nghiệp Nam Đình Vũ và khu phi thuế quan ở đây. Vị trí 3 nằm trong phạm vi Khu kinh tế Đình Vũ - Cát Hải nhưng thuộc đảo Cát Hải, đặc khu Cát Hải, diện tích khoảng 2.292 ha.

Bà Trần Thị Hải Yến - Phó Giám đốc Sở Tài chính, TP. Hải Phòng cho biết: "Trong 41 chính sách vượt trội về đầu tư, về dịch vụ, về thương mại như một cánh cửa mở đủ rộng. Các công tác kiểm soát sau hậu kiểm, giải quyết thủ tục phải đảm bảo. Khi vào cũng rất thông thoáng".

Đẩy nhanh việc thành lập Khu thương mại tự do

Có thể thấy, việc phân giới, cắm mốc - một phần việc quan trọng đã vừa được thực hiện xong ở Hải Phòng với tổng diện tích hơn 6.200 ha được chia thành 3 khu vực. Đà Nẵng đã hoàn thành trước đây một thời gian khá lâu với quy mô hơn 1.800 ha. Cả hai địa phương cùng áp dụng thuế thu nhập doanh nghiệp 10% trong 15 năm cho phần lớn dự án, kèm cơ chế miễn 4 năm, giảm 50% trong 9 năm tiếp theo. Cả hai địa phương đều áp dụng cơ chế khu phi thuế quan, miễn thuế nhập khẩu hàng sản xuất để tái xuất...

Hải Phòng còn cộng thêm loạt ưu đãi "hấp dẫn" như miễn thị thực, thẻ tạm trú 10 năm. Chi phí nghiên cứu và phát triển (R&D) được trừ 200%, thanh toán ngoại tệ, thủ tục hải quan được ưu tiên. Miễn toàn bộ tiền thuê đất, mặt nước trong suốt thời hạn thuê và giảm 50% thuế thu nhập doanh nghiệp trong 10 năm cho chuyên gia, lao động chất lượng cao. Đà Nẵng chủ yếu có lợi thế về thủ tục hải quan, ưu tiên và đơn giản hóa thủ tục thành lập doanh nghiệp nước ngoài.

Cả hai mô hình được kỳ vọng sẽ là "phòng thí nghiệm chính sách" cho Việt Nam. Gói ưu đãi vượt trội này tạo sức hút đầu tư nhưng cũng đòi hỏi khung pháp lý minh bạch, ổn định để tránh lách luật và bảo đảm hiệu quả của ngân sách.

Hải Phòng và Đà Nẵng đã khá sẵn sàng cho việc vận hành thí điểm mô hình Khu thương mại tự do. Cơ quan quản lý, lực lượng chức năng và cả các doanh nghiệp cũng đã có các bước chuẩn bị ban đầu.

Tại Khu Kinh tế Đình Vũ - Cát Hải, Hải Phòng , chỉ vài giây cho một container qua cổng tự động. Không phải chỉ là áp dụng công nghệ cao trong công tác vận hành, quản trị và cũng khác với một khu phi thuế quan về cơ bản là khu vực mở về hoạt động hải quan và thuế, một Khu thương mại tự do đúng nghĩa sẽ phải đồng thời bảo đảm: luồng hàng nhanh, kiểm soát chặt và ưu đãi đủ hấp dẫn để giữ chân nhà đầu tư.

Bà Trần Thị Hải Yến - Phó giám đốc Sở Tài chính, TP. Hải Phòng chia sẻ: "Thủ tục hành chính hiện nay giảm 50%. Chúng tôi đã ban hành các quy trình nội bộ, ISO hoá, ISO điện tử các quy trình đó và thời gian chỉ có 50%. Song song với đó, Chính phủ ban hành các Nghị quyết, Thành phố có chương trình cụ thể, hành động đối với mỗi sở, ban ngành có các kế hoạch cụ thể. Cùng với đó, chúng tôi triển khai Nghị quyết 226 về cơ chế vượt trội, tôi cho rằng, tất cả đó là điều kiện lý tưởng".

Để linh hoạt không gian và khớp nối các hạ tầng phù hợp cho đa dạng các nhà đầu tư, Khu thương mại tự do Hải Phòng được phân bố tại 3 vị trí không liền kề đặt trong Khu kinh tế ven biển phía Nam Hải Phòng và Khu kinh tế Đình Vũ – Cát Hải. Nhiều nhà đầu tư đã có những bước tham gia chuẩn bị tích cực nhằm đẩy nhanh việc hiện thực hóa mô hình nhiều kỳ vọng này.

Ông Nguyễn Vĩnh Hậu - Tổng Giám đốc Công ty CP Khu công nghiệp và Logistics Cảng nước sâu Quốc tế Lạch Huyện, TP. Hải Phòng nêu ý kiến: "Công ty chúng tôi đang triển khai san lấp giai đoạn 1, với quy mô 230 ha và phấn đấu giữa năm 2026 sẽ hoàn thành toàn bộ mặt bằng. Hiện nay, chúng tôi đã có các nhà đầu tư thứ cấp đầu tư vào trong khu. Chúng tôi sẽ kết hợp tạo thành một tổ hợp Khu thương mại tự do, cảng biển logistics và công nghiệp, ứng dụng một số mô hình thành công".

Theo các chuyên gia, vì chưa có tiền lệ ở Việt Nam, sự tiên phong của các địa phương nhận nhiệm vụ thí điểm mô hình này sẽ thể hiện ở chỗ phải đưa ra được một khung pháp lý phù hợp, tối ưu và bền vững.

Độ sâu 18 m của cầu cảng cho phép con tàu khổng lồ 200.000 tấn cập cảng. Nhưng để neo được các tập đoàn toàn cầu, trở thành một mắt xích quan trọng của chuỗi logistics quốc tế, Hải Phòng cần một "độ sâu thể chế" tương xứng.

Một "độ sâu thể chế" minh bạch, ổn định sẽ là điều kiện tiên quyết để Khu thương mại tự do không chỉ là vùng ưu đãi thuế hay vùng dịch vụ đặc thù mà sẽ trở thành một động lực tăng trưởng mới cho Việt Nam.

Cơ hội để Đà Nẵng vươn ra biển lớn

Khu thương mại tự do Đà Nẵng có diện tích 1.881 ha, chia làm 7 phân khu, gắn với nhiều chức năng: logistics, sản xuất, thương mại - dịch vụ, công nghệ số, công nghệ thông tin và đổi mới sáng tạo. Đây không chỉ là một dự án hạ tầng, mà là nơi hàng hóa, vốn và công nghệ được tự do luân chuyển với những ưu đãi vượt trội.

Ông Trần Chí Cường - Phó Chủ tịch UBND thành phố Đà Nẵng cho biết: "Với một số trao đổi bước đầu, cũng còn một số vấn đề trong cơ chế chính sách của chúng ta để đảm bảo bứt phá hơn, mạnh hơn trong việc đủ khả năng cạnh tranh và hình thành trong tương lai".

Cuối tháng 8 vừa qua, hạng mục đầu tiên thuộc phân khu số 5 của Khu thương mại tự do Đà Nẵng đã chính thức khởi động với quy mô 90 ha ngay dưới chân núi Bà Nà. Điều đáng nói là cách Đà Nẵng triển khai song song cả khu thương mại tự do và Trung tâm tài chính. Một bên tạo ra dòng hàng hóa, dịch vụ, một bên bảo đảm dòng vốn và thanh khoản. Sự tương hỗ này mới thực sự tạo ra năng lực cạnh tranh quốc tế cho Đà Nẵng.

PGS TS Đặng Tùng Lâm - Tổng Biên tập Tạp chí Khoa học Kinh tế, Đại học Kinh tế, Đại học Đà Nẵng nhận định: "Nếu như khu thương mại tự do cứ tưởng tượng không có trung tâm tài chính cũng sẽ khó khăn trong tiếp cận các dịch vụ tài chính cũng như tiếp cận vốn. Bây giờ có trung tâm tài chính sẽ hỗ trợ".

PGS. TS Hồ Tấn Sáng - Nguyên Trưởng khoa Chính trị học, Học viện Chính trị khu vực III đưa ra quan điểm: "Hình thành khu thương mại tự do sẽ là một tiền đề, điều kiện để tạo ra cơ sở hạ tầng cần thiết, môi trường cần thiết".

Đà Nẵng đang đi theo một lộ trình táo bạo. Thành công hay không sẽ phụ thuộc vào cách tương tác của hai trụ cột thương mại - tài chính này. Kỳ vọng ấy đang được cụ thể hóa bằng những bước đi quyết liệt của lãnh đạo Thành phố.

Ông Lương Nguyễn Minh Triết - Bí thư Thành ủy Đà Nẵng cho biết: "Chắc chắc đội ngũ cán bộ sẽ phải năng động hơn, quyết tâm hơn và chịu khó học hỏi hơn để trang bị kiến thức của mình, kỹ năng công việc của mình trong bối cảnh khối lượng công việc của mỗi người ngày càng tăng lên, đòi hỏi yêu cầu cao hơn".

Đà Nẵng đang khẳng định quyết tâm bứt phá, hiện thực hóa khát vọng chuyển mình. Đồng thời cũng đặt ra những yêu cầu mới về thể chế và khung pháp lý minh bạch, chuyên nghiệp cho giai đoạn mới.

Cần sớm hoàn thiện khung pháp lý cho FTZ

Một khung pháp lý minh bạch, phù hợp rõ ràng là một trong những đòi hỏi lớn nhất cần phải sớm được hoàn thiện để đưa mô hình Khu thương mại tự do vào vận hành. Nói cách khác là cần một luật chơi chuyên nghiệp cho mô hình này.

Với hàng chục chính sách vượt trội về đầu tư, về dịch vụ, về thương mại, Khu thương mại tự do ở Hải Phòng , Đà Nẵng sẽ là một cánh cửa mở rộng với tất cả các nhà đầu tư. Nhưng môi trường kinh doanh thông thoáng đồng nghĩa với việc phải có một hệ thống pháp lý chặt chẽ, văn minh… Và đây là vấn đề cần được ưu tiên hoàn thiện trước khi các FTZ chính thức vận hành.

Như một điều kiện tiên quyết, bao trùm, việc xây dựng một khung pháp lý phù hợp cho Khu thương mại tự do - một mô hình chưa từng có tiền lệ ở Việt Nam - đang là thách thức lớn nhất của các cơ quan quản lý tại thời điểm này.

Bà Trần Thị Hải Yến - Phó Giám đốc Sở Tài chính, TP. Hải Phòng nêu ý kiến: "Trước nay chưa có một mô hình như thế và chưa có sẵn những hành lang pháp lý để thực hiện phê duyệt khu thương mại tự do . Nó khác hẳn so với khu kinh tế, khu công nghiệp. Một số Nghị định, luật đã có điều chỉnh, nhưng một số các Nghị định để điều chỉnh Nghị định hiện hành, Chính phủ, các Bộ, ngành đang tích cực làm".

Danh mục ưu đãi đặc biệt hấp dẫn của Khu thương mại tự do, xét đến cùng, cũng chính là các hành lang pháp lý thông thoáng để hỗ trợ cho các nhà đầu tư, là những "luật chơi" riêng trên một sân chơi đặc thù. Đó là những thủ tục pháp lý cho việc thành lập doanh nghiệp, cho người lao động nước ngoài, những ưu đãi thuế quan tiệm cận với quốc tế… Các doanh nghiệp đặc biệt đánh giá cao và kỳ vọng nhiều ở khu pháp lý này.

Ông Nguyễn Vĩnh Hậu - Tổng Giám đốc Công ty CP Khu công nghiệp và Logistics Cảng nước sâu Quốc tế Lạch Huyện, TP. Hải Phòng nhận định: "Chính sách đặc thù mà Khu thương mại tự do thành phố Hải Phòng được Quốc hội cho phép thí điểm có những ưu đãi rất lớn, có lẽ là những ưu đãi tốt nhất ở Việt Nam hiện nay. Ưu đãi như thế rất mạnh, hy vọng sẽ thúc đẩy thu hút đầu tư vào khu thương mại tự do nói chung và vào dự án khu công nghiệp phi thuế quan Lạch Huyện của chúng tôi nói riêng".

Ông Mai Công Hồ - Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Đầu tư Sài Gòn - Đà Nẵng, Tập đoàn đầu tư SGI cho biết: "Khu thương mại tự do được rất nhiều ưu đãi, ví dụ như ưu đãi về thuế, ưu đãi về các thủ tục, đặc biệt là các cơ chế, rất nhanh và tập trung".

Nghị quyết đã có. Hạ tầng đã có. Doanh nghiệp đã sẵn sàng. Khung pháp lý cho Khu thương mại tự do - nếu kịp thời, rõ ràng và nhất quán - sẽ là chiếc cầu nối cuối cùng để biến Lạch Huyện thành trung tâm trung chuyển mới của khu vực.

Các mô hình khu thương mại tự do trên thế giới

Không chỉ là những khu vực ưu đãi thuế, các mô hình Khu thương mại tự do đang ngày càng trở thành công cụ chiến lược để nhiều quốc gia thúc đẩy cải cách và nâng cao năng lực cạnh tranh. Từ Trung Quốc, Singapore đến các quốc gia ASEAN, mỗi quốc gia có cách tiếp cận riêng, nhưng cùng hướng đến mục tiêu: biến các Khu thương mại tự do thành một động lực phát triển mới.

Tại Trung Quốc, Khu thương mại tự do Thượng Hải tiên phong áp dụng "danh mục hạn chế đầu tư" thay cho cơ chế cấp phép. Thành công của Thượng Hải đã được nhân rộng với 77 biện pháp cải cách trên toàn quốc. Còn đảo Hải Nam đang xây dựng mô hình cảng thương mại tự do, với lộ trình đóng hải quan toàn đảo từ cuối năm 2025 và chính sách "thuế quan bằng 0" có điều kiện, tập trung mạnh vào tài chính và dịch vụ.

Malaysia lại áp dụng cách tiếp cận phân loại. Các khu công nghiệp tự do chủ yếu phục vụ sản xuất xuất khẩu, trong khi khu thương mại tự do gắn với cảng biển, sân bay, tập trung vào logistics. Chính phủ duy trì kỷ luật chính sách thông qua yêu cầu tỷ lệ xuất khẩu cao, hạn chế tình trạng lợi dụng ưu đãi nhưng không tạo ra giá trị gia tăng.

Ở Thái Lan, hành lang kinh tế phía Đông (EEC) cho thấy FTZ có thể trở thành bàn đạp chiến lược cho ngành mũi nhọn. Với ưu đãi thuế lên tới 8 năm, cho phép sở hữu 100% vốn nước ngoài và thủ tục visa nhanh cho chuyên gia, EEC đã trở thành trung tâm thu hút đầu tư trong lĩnh vực ô tô điện và điện tử.

Indonesia có Batam FTZ miễn thuế nhập khẩu và thuế giá trị gia tăng, thủ tục hành chính đơn giản. Chính sách quy mô lớn này tạo ra hiệu ứng thu hút mạnh mẽ, nhưng đồng thời cũng đặt ra thách thức quản lý, đòi hỏi khung pháp lý vững chắc để duy trì tính bền vững.