Sự thật robot hình người từ thế kỷ 19 đánh lừa cả nước Mỹ

Đầu năm 1868, nhiều tờ báo trên khắp nước Mỹ đồng loạt đưa tin rằng một nhà phát minh trẻ tuổi đến từ New Jersey tên Zadock Dederick “đã chế tạo ra một con người, vận hành bằng hơi nước. Nó được mô tả là có thể thực hiện một số chức năng quan trọng nhất của một con người.

Khi Zadock Dederick chế tạo ra một cỗ máy gọi là "người cơ khí”, báo chí đặt biệt danh cho ông là “Frankenstein mới”. Đến tháng 3, tin tức này đã lan rộng đến mức người dân New York xếp hàng dài trên đại lộ Broadway để được tận mắt chứng kiến điều kỳ diệu.

Người máy hơi nước Newark

Zadock Dederick (cũng có tài liệu ghi là Zadoc) khi đó là một thợ cơ khí và chế tạo khuôn ở độ tuổi 20. Ông dành nhiều năm để phát triển nguyên mẫu “người cơ khí”. Ông mở xưởng trưng bày ngay đối diện nơi từng là Bảo tàng Mỹ thuật P.T. Barnum ở Hạ Manhattan. Vé vào cửa xưởng có giá 25 xu.

Bên trong, “người máy hơi nước” được trưng bày cho khách tham quan. Ông ta trông giống nhân vật thường được lấy làm biểu tượng của trò chơi Monopoly (cờ tỷ phú), chỉ khác là cơ thể mập mạp được tạo nên bằng máy móc, có còi hơi thay cho miệng, động cơ giấu trong lồng ngực to như thùng phi, và một ống khói đội trên đầu như mũ chóp cao thật.

Hình nhân nặng gần 250 kg này vận hành bằng động cơ hơi nước 4 mã lực, có thể kéo xe kéo hoặc xe ngựa. Đôi chân khớp kép cho phép di chuyển linh hoạt. Ngoại hình cũng được chăm chút theo hình dáng “quý ông” với găng tay, áo khoác lịch sự và khuôn mặt trắng men kèm bộ ria mép rậm.

Dederick kỳ vọng phát minh của mình có thể phục vụ giao thông công cộng hoặc lao động, ví dụ thay thế ngựa. Cả người máy và xe kéo nặng khoảng 1 tấn, chi phí chế tạo khoảng 3.000 USD (tương đương hơn 70.000 USD năm 2025).

Ông đã cùng cộng sự Isaac Grass ấp ủ, xây dựng và tinh chỉnh cỗ máy trong nhiều năm. Người máy này được gọi là Steam Man of Newark (người hơi nước ở Newark), nhưng người thợ đặt biệt danh cho nó là “Daniel Lambert", theo tên một cai ngục Anh thế kỷ 18 nổi tiếng với cân nặng hơn 300 kg.

Tờ New York Express khi đó chỉ chê duy nhất một điểm ở robot này: “Vào sáng sớm, ông ta xuất hiện khá lôi thôi – và… không mặc quần".

“Frankenstein mới”

Phát minh này không chỉ để giải trí. Nhiều người ủng hộ cho rằng nó có thể thay thế hoàn toàn ngựa kéo. Tờ The Friend năm 1868 viết rằng cỗ máy có thể “đi hoặc chạy theo lệnh, theo bất kỳ hướng nào, gần như ở bất kỳ tốc độ nào, kéo theo tải trọng mà bình thường phải cần đến ba con ngựa khỏe mới làm nổi".

Trong bối cảnh công nghiệp hóa, mở rộng lãnh thổ và di dân tăng nhanh, người máy hơi nước này trở thành biểu tượng của thay đổi. “ Chỉ cần 9 kg áp suất hơi là ông ta có thể vận hành ”, Dederick nói trên tờ The St. Louis Republic, “và 20 xu tiền than là đủ cho cả ngày” . Đây là "nhân công" lao động không biết mệt, khỏe hơn cả người và ngựa, vừa hứa hẹn lợi ích cho giới giàu có, vừa gợi liên tưởng khó chịu đến chế độ nô lệ.

Phản ứng với phát minh này rất đa dạng. Giới khoa học khuyên nên kiên nhẫn, Scientific American nhận định phát minh “dù có triển vọng nhưng còn xa mới hoàn thiện”.

Phóng viên Flag Of Our Union gọi Dederick là “Frankenstein mới.” Trong khi đó, American Artisan and Patent Record lại chế nhạo: “Năm phụ nữ đã viết thư đặt mua người chồng bằng gang này, và một quý ông thì hỏi mua vợ".

Sự thật hay viễn tưởng?

Là nhà phát minh trẻ, Dederick đại diện cho hình mẫu “tự lập” kiểu Mỹ – nơi tài năng và lợi nhuận có thể đến với bất kỳ công dân bình thường nào. Vậy cỗ máy của Dederick thật sự có công dụng hay chỉ là một trò gợi mở viễn cảnh tương lai?

Báo chí năm 1868 ghi nhận rằng vị trí địa điểm đặt robot của tận dụng ngay “cơn sốt hỏa hoạn” khi bảo tàng đối diện vừa bị cháy và vẫn đang thu hút sự chú ý. Tuy nhiên, mỗi khi có yêu cầu về việc trình diễn đầy đủ khả năng của robot này thì những người tổ chức luôn có lý do ngăn cản – hoặc căn phòng quá nhỏ, hoặc công ty bảo hiểm phản đối.

Kết cục, người máy Newark chỉ tồn tại trong thời gian ngắn. Chưa đầy một năm sau, tờ Monmouth Democrat ở New Jersey gọi đây là một “trò bịp tai hại”, cho biết cỗ máy đã được rao bán. Và robot này cũng chưa bao giờ đi được trên đường như tin đồn. Tuy vậy, di sản nó để lại là rất to lớn – dù không như Dederick mong muốn.

Trong bối cảnh tỷ lệ biết chữ tăng, in ấn giá rẻ, bản sắc Mỹ toàn cầu hóa và tiểu thuyết giá rẻ (dime novel) đang thịnh hành, Người máy hơi nước trở thành chất liệu tuyệt hảo cho các câu chuyện phiêu lưu.

Năm 1868, nhà văn Edward Ellis mượn nguyên mẫu này, kể cả mũ ống khói bằng sắt tán đinh và những chàng trai phát minh gan dạ, để viết tiểu thuyết Steam Man of the Prairies. Tác phẩm này có ảnh hưởng to lớn đến văn học giả tưởng, văn hóa steampunk và thể loại Edisonade – những câu chuyện xoay quanh các nhà phát minh trẻ cùng sáng chế của họ. Bằng cách hư cấu hóa phát minh của Dederick, Ellis đã góp phần đặt nền móng cho văn học khoa học viễn tưởng hiện đại.