Trục lợi qua "vỏ bọc" cổ phần hóa

Không thể phủ nhận cổ phần hóa (CPH) đã có tác động tích cực, góp phần nâng cao hoạt động sản xuất - kinh doanh ở đa số doanh nghiệp nhà nước (DNNN). Nhưng song hành với kết quả đó là những "phiên bản lỗi", không chỉ gây thất thoát tài sản nhà nước mà còn dẫn đến sự lụn bại của nhiều thương hiệu và đẩy hàng vạn lao động vào khó khăn.

Bán doanh nghiệp với giá "bèo"

Bỏ qua các con số đẹp mang lại thành tích cho quá trình CPH như số lượng DN đã CPH đạt 96,5% kế hoạch đề ra, quy mô vốn tăng gấp nhiều lần… Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam Trần Đình Thiên cho rằng muốn đánh giá thực chất công tác CPH phải nhìn vào con số mới chỉ có 8% vốn được bán cho khu vực tư nhân (kết quả CPH tính đến giữa năm 2017, khi chưa có các thương vụ bán vốn Vinamilk, Sabeco).

Cảng Quy Nhơn bị bán với giá rẻ đang bị cơ quan chức năng thanh tra Ảnh: PHƯƠNG QUANG

Kết quả CPH đạt được không cao bởi nguồn lực vẫn thuộc sở hữu nhà nước và các chủ DN tư nhân còn đứng ngoài cơ cấu quản lý DN CPH. Ông Trần Đình Thiên thẳng thắn nêu quan điểm: "Sự sôi động của CPH thời gian qua thực chất chỉ là nhờ vào các hoạt động đầu cơ mang tính trục lợi đối với tài sản nhà nước được bán ra do cách thức và quy trình CPH, đặc biệt là quy trình cung cấp thông tin định giá lỏng lẻo có chủ đích để các nhà đầu tư ít tham gia. Thêm nữa, các thị trường nguồn lực đầu vào như đất đai, lao động, tài sản DN rất chậm chuyển sang hoạt động đầy đủ theo nguyên tắc thị trường khiến cho quá trình CPH bị các cá nhân am hiểu kinh tế thị trường lợi dụng và trục lợi".

Các chuyên gia kinh tế nhận định những cách trục lợi phổ biến nhất là lợi dụng lỗ hổng của các quy định về quản lý, sử dụng đất và tiêu chí chọn nhà đầu tư chiến lược không rõ ràng, đấu giá không minh bạch. Hơn 20 năm thực hiện CPH DNNN, khúc mắc lớn nhất luôn là xác định giá trị đất đai.

Theo GS Đặng Hùng Võ, hành lang pháp lý về CPH DNNN cứ khoảng 1 năm rưỡi lại có một nghị định mới được ban hành, sửa đổi, lúc quy định tính giá trị DN phải bao gồm cả giá trị đất, lúc lại không đưa vào. Hàng loạt DNNN được giao quản lý đất vàng đã trở thành đích ngắm của các đại gia mà điển hình là việc bỏ ra 33 tỉ đồng để mua lại Hãng phim Truyện Việt Nam có 1,4 ha đất vàng của công ty vận tải thủy. Hoặc mới đây, UBND tỉnh Bình Định phải đề nghị Chính phủ "cứu" cảng Quy Nhơn khi chỉ sau hơn 2 năm về tay nhà đầu tư chiến lược là Công ty Hợp Thành, DN cảng loại 1 này làm ăn ngày càng sa sút.

Bài học tôn trọng nguyên tắc thị trường

Để bịt kẽ hở thất thoát tài sản nhà nước trong quá trình CPH, Chính phủ đã ban hành Nghị định sửa đổi Nghị định 59 với 2 điểm mấu chốt là quy định các DN thuộc diện CPH có trách nhiệm rà soát toàn bộ diện tích đất đang quản lý, sử dụng để lập và hoàn thành phê duyệt phương án sử dụng đất trước thời điểm quyết định CPH. Đưa giá trị đất (đất thuê và đất giao) vào giá trị DN, trong đó gồm cả lợi thế vị trí địa lý của khu đất...

Nghị định trên cũng siết tiêu chí nhà đầu tư chiến lược với yêu cầu phải có đủ tư cách pháp nhân, có năng lực tài chính, có văn bản cam kết tiếp tục duy trì ngành nghề kinh doanh chính và thương hiệu của DN CPH trong thời gian ít nhất 3 năm, không chuyển nhượng cổ phần được mua trong thời hạn 3 năm và phải có phương án hỗ trợ DN sau CPH trong việc chuyển giao công nghệ mới, đào tạo nguồn nhân lực… và phải bồi thường nếu vi phạm cam kết.

Theo TS Nguyễn Đình Cung, Viện trưởng Viện Nghiên cứu và Quản lý kinh tế trung ương, để CPH DNNN thành công, một trong những yếu tố tiên quyết là phải tư duy theo hướng thị trường. Một số DN chỉ có một nhà đầu tư chiến lược đăng ký tham gia mua cổ phần, phương thức bán thỏa thuận trực tiếp. Điều này làm thất thoát vốn của nhà nước và không bảo đảm nguyên tắc công khai, minh bạch, nguyên tắc thị trường trong quá trình CPH.

Hiện nay, tư duy trong CPH nói chung và trong việc tìm kiếm nhà đầu tư chiến lược nói riêng vẫn thiên về quản lý nhà nước. Cần phải có tư duy thị trường, có nghĩa là tư duy này phải tiếp cận theo cách nhìn của một nhà đầu tư hơn là một cơ quan quản lý hành chính của nhà nước. Tư duy thiếu thị trường chính là nguyên nhân quan trọng nhất dẫn đến chưa thành công trong việc khắc phục cuộc khủng khoảng DNNN.