200 triệu lao động thời vụ - Nỗi ám ảnh của Trung Quốc: Làm kiệt sức nhưng không có bảo hiểm, chỉ 1 lỗi nhỏ cũng mất cả ngày công

Trung Quốc đang chứng kiến một hiện tượng lao động chưa từng có trong lịch sử hiện đại, khi khoảng 200 triệu người – tương đương 1/4 lực lượng lao động cả nước – đang mưu sinh trong nền kinh tế thời vụ. Con số khổng lồ này, theo The Economist, không chỉ phơi bày sự biến động trong cấu trúc việc làm của nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, mà còn là lời cảnh báo cho nhiều quốc gia khác về tương lai của thị trường lao động toàn cầu. Đằng sau sự linh hoạt mà công việc thời vụ mang lại là vô vàn bất ổn, từ thu nhập bấp bênh, thiếu bảo hiểm xã hội, cho tới sự kiểm soát ngặt nghèo của các thuật toán điều hành nền tảng.

Sự bùng nổ này bắt nguồn từ tốc độ phát triển nhanh chóng của các ứng dụng số và sự dịch chuyển kinh tế sau đại dịch. Trong bối cảnh sản xuất công nghiệp chững lại, nhiều nhà máy đóng cửa hoặc thu hẹp, hàng chục triệu lao động nông thôn di cư vào thành phố không tìm thấy công việc ổn định đã buộc phải cầm lái xe máy giao hàng, lái ô tô dịch vụ hay chấp nhận những hợp đồng ngắn hạn trên ứng dụng di động.

Theo báo cáo của World Economic Forum, khoảng 84 triệu người Trung Quốc hiện dựa hoàn toàn vào công việc thời vụ dựa trên nền tảng số như nguồn thu nhập chính. Đây là con đường dễ tiếp cận khi chỉ cần một chiếc điện thoại và phương tiện đi lại, song đổi lại, họ phải chấp nhận điều kiện làm việc đầy rủi ro và thiếu chỗ dựa an sinh.

Trong mắt nhiều người, lực lượng lao động thời vụ chính là biểu tượng cho sự linh hoạt trong kỷ nguyên số. Nhưng thực tế lại hé lộ một mặt tối khác: thu nhập bấp bênh và phúc lợi gần như bằng không. Các tài xế giao hàng trên những nền tảng như Meituan hay Ele.me có thể kiếm được mức thu nhập khá nếu làm toàn thời gian, nhưng đó là kết quả của những ngày làm việc kéo dài hơn 12 tiếng, liên tục chạy đua với đồng hồ và hệ thống định tuyến. Phần lớn chỉ làm bán thời gian, thu nhập dễ dàng tụt dốc khi đơn hàng giảm, khi chi phí nhiên liệu tăng hoặc khi nền tảng thay đổi chính sách.

Một báo cáo của East Asia Forum ghi nhận nhiều người phải làm việc trong điều kiện thời tiết khắc nghiệt, không có bảo hiểm tai nạn, trong khi chỉ một lỗi nhỏ hoặc một đơn hàng trễ cũng có thể khiến họ mất trắng cả ngày công. Ngoài ra, do phần lớn là lao động nhập cư từ nông thôn, không có hộ khẩu đô thị, họ bị hạn chế tiếp cận y tế, giáo dục, trợ cấp xã hội. Các nền tảng quản lý công việc bằng thuật toán, chấm điểm dựa trên đánh giá khách hàng, áp đặt mức phạt tự động.

Một nghiên cứu đăng trên Wired chỉ ra rằng nhiều tài xế giao hàng ở Trung Quốc cảm thấy như mình phải “mặc cả” trực tiếp với một ông chủ vô hình – hệ thống máy tính quyết định họ có được nhận đơn hàng hay không. Trong môi trường đó, khái niệm công đoàn hay thương lượng tập thể gần như không tồn tại, khiến người lao động gần như bất lực khi gặp tranh chấp.

Hệ quả xã hội từ lực lượng lao động khổng lồ nhưng thiếu đảm bảo này là khó lường. Khi nhu cầu dịch vụ giảm, khi chi phí sinh hoạt leo thang, hoặc khi luật pháp siết chặt nền tảng, thu nhập của hàng triệu gia đình có thể bốc hơi chỉ sau một đêm. Ngay cả trong giai đoạn bình thường, sự bất mãn đã hiện hữu.

Các nhóm tài xế nhiều lần lên tiếng trên mạng xã hội về điều kiện làm việc khắc nghiệt, những vụ tai nạn thương tâm và áp lực tinh thần khi liên tục bị hệ thống chấm điểm. Một số cuộc phản đối nhỏ lẻ đã diễn ra, phơi bày những căng thẳng âm ỉ bên trong lớp vỏ ngoài tưởng chừng năng động của nền kinh tế số.

Câu chuyện của Zhang Jinming, được tờ Reuters ghi lại, phản ánh rõ nét sự chật vật của hàng triệu lao động thời vụ Trung Quốc. Zhang vốn là nhân viên một doanh nghiệp nhà nước trong ngành bất động sản, công việc từng được xem là ổn định và có uy tín. Thế nhưng, khi công ty bắt đầu sa sút còn lương bị cắt giảm tới gần 1/4, cuộc sống của anh lập tức đảo lộn.

Để bù đắp, mỗi chiều tan sở Zhang lại thay áo, lên xe máy và nhận đơn giao hàng qua ứng dụng. Anh làm đến tận gần nửa đêm, rong ruổi trên đường phố với hi vọng kiếm thêm được 60–70 nhân dân tệ, đủ để trả tiền điện, tiền thuê nhà và chi tiêu hàng ngày.

Trong mắt nhiều người, việc nhân viên nhà nước phải đi giao đồ ăn là một sự mất thể diện. Nhưng với Zhang, lựa chọn này là lối thoát duy nhất để chống chọi với chi phí sinh hoạt ngày một tăng. Anh thừa nhận cảm giác mệt mỏi kéo dài, vừa phải giữ thể diện nơi công sở, vừa gồng mình làm thêm ban đêm để lo cho gia đình.

Một câu chuyện khác được phản ánh qua đoạn phim lan truyền trên mạng xã hội, ghi lại hình ảnh một người giao đồ ăn thời vụ Trung Quốc khóc giữa ca làm việc vì kiệt sức. Người này chia sẻ rằng anh đang làm 10 tiếng một ngày, không có thời gian nghỉ thực sự, vừa chống chọi với áp lực hoàn thành đơn hàng đúng thời hạn, vừa phải lo lắng về việc làm sao kiếm đủ tiền để phụ giúp cha mẹ, lo cho bản thân và gia đình.

Nền kinh tế thời vụ không còn là câu chuyện riêng của một quốc gia; từ Uber, Grab đến DoorDash, các nền tảng dịch vụ linh hoạt đã len lỏi vào khắp nơi. Nếu không có chính sách quản lý phù hợp, hàng trăm triệu người lao động ở các nước khác có thể sẽ rơi vào vòng xoáy tương tự: việc làm linh hoạt nhưng thiếu bảo đảm, hệ thống an sinh xã hội bị thử thách và nguy cơ bất ổn xã hội gia tăng.

Giải pháp không đơn giản, nhưng không thể trì hoãn. Nhiều chuyên gia cho rằng các quốc gia cần khẩn trương cập nhật khung pháp lý, đưa lao động thời vụ vào diện được bảo vệ bởi luật lao động. Nếu thế giới chỉ ca ngợi sự linh hoạt này mà bỏ qua nỗi lo bấp bênh, nền kinh tế toàn cầu có thể phải trả giá đắt cho một lực lượng lao động đông đảo nhưng thiếu an toàn, thiếu bền vững và dễ dàng trở thành tâm điểm của những bất ổn xã hội.

Theo: The Economist, Reuters