Chính thức hóa 'kinh tế ngầm' để thúc đẩy phát triển

Quy mô có thể tới hàng trăm tỉ USD

Quy mô nền kinh tế tính theo GDP của VN năm 2024 là hơn 476 tỉ USD, tăng 58 lần so với năm 1990 và 15 lần so với năm 2000 theo giá danh nghĩa (nếu quy về giá USD năm 2024 thì 2 con số nói trên là 24 lần và 8 lần). Tuy nhiên, quy mô GDP của chúng ta chắc chắn lớn hơn con số thống kê do còn một khu vực kinh tế thực sự có hoạt động nhưng Nhà nước chưa quan sát được.

Theo ước tính của Trường ĐH Fulbright VN trước đây, quy mô "kinh tế ngầm" của VN có thể tương đương khoảng 25 - 30% GDP . Nếu tính theo quy mô GDP năm 2024 là 476 tỉ USD thì giá trị "kinh tế ngầm" lên tới hàng trăm tỉ USD. Năm 2019, Chính phủ đã phê duyệt "Đề án thống kê khu vực kinh tế chưa được quan sát" (Đề án NOE) để phản ánh đầy đủ, toàn diện hơn phạm vi, quy mô của nền kinh tế. Đề án đề cập các nhóm gồm: Hoạt động kinh tế ngầm; hoạt động kinh tế bất hợp pháp; hoạt động kinh tế phi chính thức chưa được quan sát; hoạt động kinh tế tự sản, tự tiêu của hộ gia đình và hoạt động kinh tế bị bỏ sót trong các chương trình thu thập dữ liệu thống kê.

Ảnh: Ngọc Dương

Sau hơn 5 năm thực hiện NOE, do sự phức tạp trong thực tế nên đề án cũng chỉ dừng ở việc "thống kê", chưa phải là giải pháp căn bản để xử lý. Dù vậy, có thể tạm thời chia nền kinh tế "chưa được quan sát" ở VN thành 4 loại để có những giải pháp phù hợp, khả thi. Trong đó, kinh tế bất hợp pháp (loại 1) không thể quan sát thống kê được. Chúng ta chỉ biết đến chúng qua các vụ án với những khoản tiền và hành vi vi phạm pháp luật. Giải pháp đối với chúng chỉ có thể là ngăn chặn bằng cách tăng cường sự nghiêm minh của luật pháp. Tất nhiên quốc gia nào cũng có kinh tế ngầm loại này, luật pháp dù có nghiêm minh tới đâu cũng chỉ có tác dụng giảm thiểu.

Các hoạt động không được pháp luật công nhận ở VN nhưng hợp pháp ở nhiều nước (loại 2) như cá cược, nhất là cá cược bóng đá, vẫn đã và đang diễn ra. Minh chứng rõ nhất là những khoản tiền cá cược khổng lồ trong các vụ án đã được phát hiện, xử lý. Hoạt động này ở nhiều nước là hợp pháp, có thu thuế, được tính vào GDP . Trước đây, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 06/2017/NĐ-CP về kinh doanh đặt cược đua ngựa, đua chó và bóng đá quốc tế, nhưng suốt 8 năm nay không triển khai được vì vướng nhiều quy định khác. Vì không triển khai được nên các hoạt động cá cược đều là bất hợp pháp và Nhà nước thất thu những khoản thuế vô cùng lớn.

Về các sòng bạc, hiện nay chúng ta chỉ cho phép mở các casino dành cho người nước ngoài. Những đề xuất cho phép người Việt được vào chơi casino tại một số địa điểm dành cho người nước ngoài đang được cân nhắc nhưng cũng gây nhiều tranh luận, băn khoăn. Nếu áp dụng thông lệ quốc tế về vấn đề này, ngân sách sẽ được bổ sung một nguồn không nhỏ.

Riêng hoạt động mại dâm, mặc dù nhiều nước có hợp pháp hóa để kiểm soát, nhưng để phù hợp đạo đức truyền thống thì ở VN chưa xem xét đến.

Nhà nước thất thu, bất bình đẳng nghĩa vụ thuế

Kinh tế phi chính thức (loại 3) tồn tại dai dẳng, Nhà nước vừa thất thu thuế vừa tạo bất bình đẳng về nghĩa vụ thuế trong dân cư. Do không quan sát, thống kê được nên Nhà nước không thể biết doanh thu hằng ngày của khu vực này là bao nhiêu. Dù vậy, con số chắc chắn là khổng lồ vì ngoài tiền, một phần số vàng vô cùng lớn trong dân và một phần không nhỏ kiều hối cũng đổ vào khu vực này.

Sự tồn tại của khu vực kinh tế phi chính thức có nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân quan trọng là người dân muốn tránh những thủ tục hành chính rườm rà và sự nhũng nhiễu của một bộ phận cán bộ ở các cơ quan hành chính công.

Một trong những giải pháp căn bản mà Chính phủ đã thực hiện trong nhiều năm nay là phi hình sự hóa các hoạt động kinh tế, xóa bỏ cơ chế xin-cho, xóa bỏ những "giấy phép con" không cần thiết và giảm mạnh các điều kiện kinh doanh, tạo môi trường làm ăn thông thoáng, minh bạch và thuận lợi nhất cho người dân để hấp thu mọi nguồn vốn vào hoạt động kinh tế chính thức. Nghị quyết số 68-NQ/TW ngày 4.5.2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân là chủ trương mới nhất theo hướng này. Vấn đề là triển khai thực thi nhanh chóng nghị quyết trong thực tiễn môi trường kinh doanh.

Mặt khác, theo nhiều nguồn thống kê ước tính, hiện có từ 17 - 20 triệu người tại VN sở hữu tiền điện tử (crypto, số liệu đến năm 2024) với tổng giá trị giao dịch mỗi năm lên tới 100 - 120 tỉ USD. Con số này chỉ mới là ước tính dựa trên các sàn giao dịch chính thức (con số thực có thể lớn hơn do còn có những giao dịch ẩn danh trên các sàn phi tập trung) và đã cho thấy dòng tài sản bằng crypto xuyên biên giới của VN là hết sức ấn tượng. Luật pháp nước ta không cấm hoạt động này (chỉ không cho phép dùng crypto làm phương tiện thanh toán), nhưng chúng ta chưa có khung pháp lý phù hợp nên không "quan sát" được, không tính vào quy mô GDP và cũng chưa có quy định về thu thuế. Nhìn thấy thực tế đó, trong cuộc làm việc với Ban Chính sách, chiến lược T.Ư hồi tháng 2, Tổng Bí thư Tô Lâm đã có sự chỉ đạo đột phá đối với crypto: "Không để chậm chân, không để mất cơ hội, không tạo khoảng cách hoặc khu biệt với các hình thái tài chính mới cũng như những phương thức giao dịch hiện đại". Để thực hiện chỉ đạo này, VN vừa ra quy định crypto là tài sản hợp pháp và đang xúc tiến thí điểm mở các sàn giao dịch.

Riêng với hoạt động kinh tế hợp pháp nhưng Nhà nước không trực tiếp quan sát được (loại 4), có lẽ không nên đặt vấn đề "quan sát" những hoạt động kinh tế Nhà nước không quy định phải đăng ký kinh doanh và không thu thuế (gồm hộ gia đình sản xuất nông lâm ngư nghiệp và làm muối, những người bán hàng rong, buôn bán thời vụ, những người làm dịch vụ nhỏ). Dù không quan sát, không thu thuế nhưng Cục Thống kê hằng năm vẫn ước tính (thông qua điều tra, điều tra chọn mẫu…) để đưa vào quy mô GDP . Nếu đặt vấn đề đây là "kinh tế ngầm" rồi tính chuyện "đăng ký", thuế… sẽ gây xáo trộn và đi ngược với chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước là không thu thuế nông nghiệp đối với nông dân.

Như vậy, nếu chính thức hóa và có giải pháp phù hợp, khả thi để thúc đẩy thì không chỉ ngân sách có thêm một nguồn thu lớn mà các hoạt động "kinh tế ngầm" có thể đóng góp hàng trăm tỉ USD vào quy mô GDP của đất nước.