Xe điện gặp khó: Toyota từ bị chê cười đến cuộc phục thù của thương hiệu Nhật Bản, thoát khỏi bẫy khóa công nghệ của nước ngoài

Chưa đầy ba năm trước, Akio Toyoda còn là "tội đồ" trong mắt các nhà bảo vệ môi trường và giới đầu tư phố Wall. Người ta gọi ông là kẻ gàn dở, một vị chủ tịch lỗi thời đang kéo lùi bánh xe lịch sử khi từ chối đặt cược tất tay vào xe điện thuần túy.

Giữa lúc Tesla đạt giá trị vốn hóa kỷ lục và các ông lớn từ Detroit đến Wolfsburg vội vã tuyên bố khai tử động cơ đốt trong, Toyota và các hãng xe Nhật Bản vẫn lầm lũi kiên trì với những khối động cơ lai Hybrid.

Thế nhưng khi kim đồng hồ bước sang năm 2025, gió đã đổi chiều một cách ngoạn mục. Những gì từng bị coi là sự bảo thủ trì trệ giờ đây đang được giới chuyên gia ca tụng như một sự tiên tri sắc sảo về một thực tế kinh tế và hạ tầng đầy nghiệt ngã.

Bài toán 1-6-90

Trong gần một thập kỷ, ngành ôtô Nhật Bản, đặc biệt là Toyota , thường bị gắn mác chậm chạp, bảo thủ và đi ngược "làn sóng xanh" toàn cầu. Khi các hãng phương Tây đua nhau tuyên bố bỏ động cơ đốt trong, đặt cược tương lai vào xe điện thuần túy, Nhật Bản chọn một con đường khác: đa công nghệ, thận trọng và thiên về thực dụng.

Khoảng đầu những năm 2020, Toyota liên tục hứng chịu chỉ trích vì không theo kịp trào lưu EV. Trong khi Tesla trở thành biểu tượng, châu Âu đặt lộ trình cấm xe xăng dầu, còn Mỹ tung ưu đãi hàng nghìn USD cho xe điện , Toyota vẫn nói về hybrid, pin thể rắn, hydro và cái gọi là chiến lược "multi-pathway". Với nhiều nhà quan sát, đó là dấu hiệu của sự lưỡng lự, thậm chí là bảo vệ lợi ích cũ.

Tuy nhiên đằng sau hình ảnh "chậm tiến" ấy là một triết lý công nghiệp rất Nhật Bản: không tin vào một tương lai duy nhất. Akio Toyoda, khi còn là CEO, nhiều lần nhấn mạnh rằng xe điện không phải lời giải duy nhất cho bài toán phát thải, đặc biệt nếu xét toàn bộ vòng đời sản phẩm và điều kiện hạ tầng của từng quốc gia. Quan điểm này từng bị coi là đi ngược xu thế, cho đến khi thực tế bắt đầu chứng minh điều ngược lại.

Sự "tiên tri" của người Nhật không đến từ linh cảm, mà dựa trên những con số toán học khô khốc về tài nguyên. Chiến lược Đa nền tảng (Multi-pathway) của Toyota dựa trên một nguyên lý cốt lõi: theo nghiên cứu của Toyota Research Institute, lượng khoáng sản quý hiếm dùng để chế tạo một bộ pin cho xe điện thuần túy có thể được chia nhỏ để sản xuất ra 6 chiếc xe Hybrid cắm điện hoặc 90 chiếc xe Hybrid thông thường.

Trong bối cảnh chuỗi cung ứng Lithium và Cobalt trở thành điểm yếu chí tử về địa chính trị, người Nhật đã chọn cách giảm phát thải cho đám đông thay vì chỉ phục vụ một nhóm nhỏ khách hàng giàu có. Họ nhận ra rằng 90 chiếc xe Hybrid lăn bánh trên đường sẽ giúp cắt giảm tổng lượng khí thải Carbon lớn hơn nhiều so với việc chỉ có một chiếc xe điện chạy giữa một rừng xe xăng cũ kỹ.

Cơn sốt xe điện hạ nhiệt tại Mỹ và Châu Âu thời gian qua đã phơi bày một lỗ hổng mà các hãng xe Nhật đã cảnh báo từ lâu: hạ tầng sạc và túi tiền của người tiêu dùng. Khi các chính phủ bắt đầu cắt giảm trợ cấp, xe điện lộ rõ là một món đồ chơi xa xỉ với chi phí sở hữu cao và nỗi lo thường trực về quãng đường di chuyển.

Trong khi đó, các dòng xe Hybrid của Nhật Bản như Prius hay Corolla Cross lại trở thành "vùng an toàn" hoàn hảo. Chúng mang lại sự êm ái của mô-tơ điện nhưng vẫn giữ được sự tiện dụng tuyệt đối của trạm xăng truyền thống.

Việc Mitsubishi hồi sinh động cơ Diesel sạch hay Nissan đẩy mạnh công nghệ e-Power chạy bằng xăng chính là lời khẳng định rằng người Nhật hiểu khách hàng của họ hơn bất kỳ chính trị gia nào ở Brussels hay Washington.

Với người tiêu dùng, hybrid không đòi hỏi thay đổi thói quen, không phụ thuộc trạm sạc và có giá bán thấp hơn EV. Với nhà sản xuất, hybrid giúp cân bằng giữa tiêu chuẩn khí thải ngày càng ngặt nghèo và khả năng sinh lời.

Đây chính là sân nhà của các hãng Nhật. Toyota , Honda hay Nissan không cần "quay xe" vì họ chưa từng rời bỏ hybrid. Họ đã tích lũy hàng chục năm kinh nghiệm, tối ưu chuỗi cung ứng và kiểm soát chi phí pin nhỏ. Trong bối cảnh nhiều hãng phương Tây phải chấp nhận lỗ với EV, hybrid lại trở thành cỗ máy tạo dòng tiền ổn định cho doanh nghiệp Nhật.

Bẫy khóa công nghệ

Chiến lược đa nền tảng của Toyota thường bị giản lược thành "không dám chọn EV". Thực chất, đó là cách quản trị rủi ro ở tầm hệ thống. Toyota nhìn thế giới như một bức tranh không đồng nhất: châu Âu khác Mỹ, Mỹ khác Đông Nam Á, và tất cả đều khác Trung Quốc.

Ở nơi điện vẫn sản xuất từ than, hybrid có thể giảm phát thải nhanh hơn EV. Ở nơi hạ tầng yếu, động cơ đốt trong hiệu suất cao vẫn là lựa chọn hợp lý. EV chỉ thực sự tối ưu khi hội đủ điều kiện về điện sạch, sạc và giá pin.

Cách tiếp cận này giúp Nhật Bản tránh được "bẫy khóa công nghệ". Khi nhiều hãng phương Tây lao nhanh vào EV, họ phụ thuộc ngày càng lớn vào pin, khoáng sản và chuỗi cung ứng do Trung Quốc chi phối. Ngược lại, việc duy trì động cơ đốt trong, hybrid và các công nghệ lai giúp Nhật giữ lại năng lực cốt lõi về cơ khí, vật liệu và sản xuất chính xác, những thứ rất khó tái tạo nếu đã đánh mất.

Việc Mitsubishi đưa diesel trở lại thị trường, bất chấp xu hướng chính trị chống nhiên liệu hóa thạch, là một chi tiết nhỏ nhưng giàu ý nghĩa. Nó cho thấy các hãng Nhật lắng nghe người dùng nhiều hơn là khẩu hiệu. Ở nhiều khu vực trên thế giới, xe vẫn là công cụ mưu sinh, cần bền bỉ, dễ sửa, hoạt động trong điều kiện khắc nghiệt. Với họ, tiếng động cơ và cảm giác cơ học không chỉ là kỹ thuật, mà là niềm tin.

Trong khi đó, xe điện dù hiện đại nhưng vẫn phải đối mặt bài toán sạc, pin và chi phí. Nhận thức này khiến Nhật Bản không vội vã tuyên bố "chấm dứt động cơ đốt trong", mà kiên nhẫn cải tiến chúng để sạch hơn, hiệu quả hơn.

Khi doanh số EV toàn cầu hạ nhiệt, các hãng phương Tây quay lại nói về hybrid, còn chính sách xanh được điều chỉnh theo hướng linh hoạt hơn, Nhật Bản bỗng được nhìn nhận bằng con mắt khác. Những cảnh báo từng bị phớt lờ của Akio Toyoda nay vang lên như lời tiên tri muộn. Không phải vì Toyota đoán đúng mọi thứ, mà vì họ không đặt cược tất cả vào một giả định duy nhất.

Tất nhiên, sâu thẳm trong sự kiên trì của người Nhật còn là nỗ lực bảo vệ một di sản công nghiệp khổng lồ. Việc chuyển đổi sang xe điện thuần túy đe dọa xóa sổ hàng triệu việc làm trong ngành cơ khí chính xác tại Nhật Bản, những người vốn là xương sống của nền kinh tế này.

Thay vì vứt bỏ piston và xi-lanh, Toyota đang dẫn đầu liên minh cùng Mazda và Subaru để tái định nghĩa động cơ đốt trong. Họ đang thử nghiệm đốt bằng Hydro hoặc nhiên liệu tổng hợp không phát thải.

Đây là một nước đi táo bạo nhằm giữ lại linh hồn của những cỗ máy cơ khí nhưng vẫn đáp ứng tiêu chuẩn xanh. Nếu thành công, đây sẽ là cú lội ngược dòng vĩ đại nhất lịch sử ngành xe: cứu sống động cơ đốt trong khỏi bản án tử hình.

Giờ đây, khi các đối thủ Mỹ như Ford hay GM đang phải đau đớn điều chỉnh lại chiến lược, cắt giảm hàng tỷ USD đầu tư vào xe điện để quay lại "xin học" công nghệ Hybrid, Akio Toyoda có quyền mỉm cười.

Toyota không còn là kẻ chậm chân trong cuộc đua điện hóa, mà là người đang điều phối nhịp độ của toàn bộ ngành công nghiệp. Sự chuyển dịch từ "bảo thủ" sang "tiên tri" của Nhật Bản đã dạy cho thế giới một bài học đắt giá về sự cân bằng giữa lý tưởng môi trường và thực tiễn kinh tế.

Trong cuộc đua đường trường này, kẻ chiến thắng không phải là kẻ chạy nhanh nhất ở đoạn xuất phát, mà là kẻ biết rõ mình còn bao nhiêu năng lượng khi về đích.

*Nguồn: Nikkei, Fortune, BI