Cần lập lại trật tự ngành hàng sầu riêng

Lộ điểm yếu về hành lang pháp lý

Liên quan đến sai phạm trong hoạt động xuất khẩu (XK) sầu riêng sang Trung Quốc, Cục Cảnh sát điều tra tội phạm về tham nhũng, kinh tế, buôn lậu (C03, Bộ Công an) đã khởi tố vụ án “Đưa hối lộ, Nhận hối lộ, Môi giới hối lộ, Vi phạm quy định về kế toán gây hậu quả nghiêm trọng, Lợi dụng ảnh hưởng đối với người có chức vụ, quyền hạn để trục lợi”, xảy ra tại Trung tâm Kiểm nghiệm kiểm chứng và Dịch vụ chất lượng (Retaq), Công ty TNHH Công nghệ NhoNho, Công ty TNHH MTV Trái cây Thủy và một số đơn vị liên quan.

Cơ quan điều tra đã khởi tố 17 bị can, trong đó có nhiều giám đốc doanh nghiệp (DN). Trong số này, có 2 người là thành viên Hiệp hội Sầu riêng tỉnh Đắk Lắk, gồm ông Vũ Quang Phúc (Tổng thư ký) và bà Đoàn Thị Xuân, cùng bị khởi tố về tội “Môi giới hối lộ”.

Trao đổi với PV Tiền Phong, ông Lê Anh Trung, Chủ tịch Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk, cho rằng sự cố vừa qua là lời cảnh tỉnh cho các DN làm ăn gian dối, bất chấp. Đã đến lúc cần lập lại trật tự cho ngành hàng tỷ đô này.

Theo ông Trung, về lý thuyết, DN XK sầu riêng chịu thuế XK 0%, chỉ chịu thuế nhập khẩu (NK) bên Trung Quốc. Tuy nhiên, có một thực tế, DN XK không thể mua sầu riêng trực tiếp từ dân, phải thông qua trung gian (thương lái, các hợp tác xã, DN thương mại…). Theo luật thuế hiện hành, khâu trung gian này đang phải chịu thuế (thuế thu nhập cá nhân, thuế thu nhập DN). Thế nhưng, các thương lái, DN thương mại trung gian này thu mua sầu riêng và bán lại cho DN XK để phục vụ XK chứ không phải tiêu thụ nội địa, đáng nhẽ họ được miễn thuế. Còn DN XK muốn hưởng chính sách thuế XK bằng 0%, về lý thuyết phải tự đi thu mua của dân.

Thực tế, theo ông Trung, điều kiện cần và đủ để XK sầu riêng đòi hỏi sầu riêng đó phải được mua từ mã vùng trồng được cấp. Song diện tích mã vùng trồng Việt Nam được cấp hiện chỉ chiếm khoảng 25%/tổng sản lượng, tức còn thiếu 75% sản lượng. Ví dụ, XK khoảng 1 triệu tấn song thực tế mới chỉ có 300.000 tấn sầu riêng có hồ sơ mã vùng trồng đầy đủ. Điều đó khiến DN phải lách luật. Họ lấy hồ sơ từ mã vùng trồng được cấp, thay vì được 20 tấn thì nâng lên 40 tấn để gồng gánh cho vùng không có mã vùng trồng. Cơ quan điều tra vào cuộc, phát hiện sai phạm và truy tố, khởi tố các bên liên quan.

“Bất cập ở đây chính từ cơ chế, chính sách. Kiểm nghiệm chỉ là hệ lụy của thiếu mã vùng trồng, không kiểm soát được theo chuỗi, không đảm bảo chất lượng nên buộc DN phải đi kiểm nghiệm khắp nơi. Hơn nữa, các phòng kiểm nghiệm không đáp ứng đủ công suất, nhu cầu mới sinh ra tiêu cực”, ông Trung chỉ rõ.

Chuyển từ quản trị rủi ro theo vụ sang theo chuỗi

Theo lãnh đạo Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk, hiện nay ngành sầu riêng Việt Nam đang đối mặt với các vấn đề về kiểm soát chất lượng và truy xuất nguồn gốc do Trung Quốc đang đưa mặt hàng này vào nhóm nguy cơ cao (luồng đỏ). Vì vậy, cần chủ động chuyển trạng thái ngành sầu riêng từ “quản lý rủi ro theo vụ” sang “quản trị chuỗi theo tiêu chuẩn - dữ liệu - thương hiệu”, tạo lợi thế cạnh tranh bền vững tại thị trường Trung Quốc và các thị trường cao cấp.

Để làm được điều đó, Hiệp hội Sầu riêng tỉnh Đắk Lắk đề xuất UBND tỉnh phê duyệt chương trình Luồng xanh Đắk Lắk 2025-2026, giao hiệp hội làm thường trực điều phối; ban hành quy chế phối hợp 5 bên (UBND-Sở NN&MT-Chi cục Bảo vệ thực vật-Hiệp hội-Doanh nghiệp/HTX) và cơ chế “Danh sách xanh công khai, Danh sách cảnh báo nội bộ” theo quý. Đồng thời, thành lập Tổ chất lượng tại tất cả các xã có sầu riêng (trực thuộc Hiệp hội phối hợp UBND xã), làm đầu mối giám sát quy trình - lấy mẫu - nhật ký điện tử - xử lý sự cố đối với sầu riêng .

Hiệp hội cũng kiến nghị UBND tỉnh chủ trương cho Hiệp hội đăng ký bảo hộ “Sầu riêng Đắk Lắk” tại Việt Nam và các thị trường mục tiêu (Trung Quốc, EU, Hàn Quốc, UAE…). Đồng thời, xây dựng và ban hành “Tiêu chuẩn ngành hàng Sầu riêng Đắk Lắk” tích hợp các tiêu chuẩn Việt Nam và quốc tế hiện hành.

Ngoài ra, theo Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk, vấn đề thuế trong XK sầu riêng không chỉ rào cản chi phí, mà còn là rủi ro pháp lý nghiêm trọng, ảnh hưởng đến toàn chuỗi giá trị. Do đó, Hiệp hội đề nghị UBND tỉnh kiến nghị Bộ Tài chính và Cục Thuế ban hành hướng dẫn riêng cho nông sản XK có mã vùng trồng cho phép áp dụng thuế 0% cho toàn chuỗi liên kết. Bên cạnh đó, Hiệp hội cũng kiến nghị UBND tỉnh nâng tỷ lệ diện tích có mã vùng trồng tương đương 50% sản lượng vào cuối năm 2026, chuẩn hóa xác nhận sản lượng, ngăn ủy quyền ảo để ngăn chặn các DN làm ăn gian dối.

Theo ông Trung, Đắk Lắk hiện có một trung tâm kiểm nghiệm đầu tiên sắp hoàn thiện đưa vào sử dụng, thuộc Bộ KH&CN. Còn lại ở Hà Nội và Cần Thơ (NhoNho, Retaq). Đắk Lắk hiện vẫn phải đi xét nghiệm mẫu Cadimi, chất vàng O ở các địa phương khác như Đà Nẵng, Cần Thơ, TPHCM, Hà Nội, Hải Phòng. Trong đó, đa số các cơ sở chỉ test đơn lẻ được riêng vàng O hoặc Cadimi; chỉ có 2 trung tâm NhoNho và Retaq làm được đầy đủ chỉ tiêu. Vấn đề đặt ra, phải hình thành chuỗi, chính quyền địa phương phải cùng vào cuộc vận động bà con làm theo tiêu chuẩn, giám sát quá trình thực thi. Do đó, theo ông Trung, không có con đường nào khác ngoài việc phải quay trở lại chuỗi liên kết sản xuất.