'Đã có thêm mùa thứ 5: Mùa ô nhiễm không khí'

Ô nhiễm không khí gây thiệt hại tương đương 5 - 7% GDP 

TS Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam, nguyên Phó tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) nhấn mạnh: Ô nhiễm không khí là vấn đề đã được đề cập cách đây hơn 10 năm. Hiện nay, vấn đề này được đề cập nhiều hơn và trực diện hơn. Chất lượng không khí đang ở mức báo động và ngày càng gia tăng. Không khí chúng ta hít thở mỗi ngày đang âm thầm trở thành một trong những mối đe dọa lớn nhất đối với sức khỏe cộng đồng. 

ẢNH: ĐỘC LẬP

Điều gì đã làm cho những hạt bụi nhỏ li ti (PM2.5) bay lơ lửng trong không khí đã làm cho thế giới, trong đó có chúng ta lo lắng đến như vây? Ông Tùng đặt vấn đề và thông tin: Dữ liệu quan trắc trong những năm gần đây cho nồng độ bụi PM2.5 (bụi mịn) khá cao tại một số đô thị Việt Nam làm cho chi phí y tế, thiệt hại kinh tế và áp lực chính sách ngày càng gia tăng. Mỗi năm, hàng chục nghìn ca tử vong sớm mỗi năm liên quan đến ô nhiễm không khí . Theo các dữ liệu thống kê, các tác động có hại chính của việc tiếp xúc với các chất ô nhiễm không khí chủ yếu là trên hô hấp, tim mạch, nhãn khoa, da liễu, tâm thần kinh, huyết học, miễn dịch và sản khoa. Có những bằng chứng chứng minh ô nhiễm không khí tác động đến cấp độ phân tử và tế bào gây ra nhiều loại ung thư về lâu về dài. 

TS Tùng lo lắng: Thiệt hại kinh tế do ô nhiễm không khí chiếm tới 5 - 7% GDP theo ước tính của WB (Ngân hàng Thế giới) và WHO (Tổ chức Y tế thế giới). Nếu không hành động quyết liệt, ô nhiễm không khí sẽ trở thành rào cản lớn nhất cho mục tiêu phát triển bền vững của đất nước.

Hà Nội phát sinh thêm... mùa ô nhiễm

Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam cho biết: Điều đáng lo ngại là tại nhiều khu vực của Việt Nam, tình trạng ô nhiễm không khí ngày càng gia tăng (theo Báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường). Tại một số đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM, ngày càng có nhiều ngày trong năm nồng độ PM2.5 gấp nhiều lần quy chuẩn cho phép. Chỉ số chất lượng không khí AQI nhiều lúc nhiều nơi ở mức nhất nhì thế giới. Tình hình xấu đến nỗi mấy năm gần đây, để mô tả các mùa ở các tỉnh phía bắc trong đó có Hà Nội, ngoài 4 mùa xuân - hạ - thu - đông, người ta đã nói đến "mùa ô nhiễm ".

ẢNH: ĐỘC LẬP

Hà Nội mưa quá ít, Hà Nội ngày càng gia tăng và kéo dài, Hà Nội có thể trở thành ô nhiễm nhất khu vực. Đặc biệt tại Hà Nội, vấn đề nổi bật: Nồng độ PM2.5 trung bình năm liên tục tăng nhiều năm liền, 45,4 μg/m³ năm 2024 - cao nhất cả nước (gấp gần 9 lần khuyến cáo của WHO). Ô nhiễm không chỉ theo đợt mà đã trở thành xu hướng dài hạn. Đặc trưng: Ô nhiễm ở Hà Nội mang tính tích tụ kéo dài, đặc biệt vào mùa đông - xuân từ tháng 10 năm trước đến tháng 4 năm sau do ít mưa, gió lặng, trời ẩm thấp, nghịch nhiệt… không có điều kiện khuếch tán.

TS Tùng lo lắng: "Hà Nội đang ở trong tình trạng ô nhiễm không khí ngày càng nghiêm trọng và kéo dài. Đây là cảnh báo đỏ: nếu không có biện pháp căn cơ về giao thông, đốt rác nông nghiệp và năng lượng, Hà Nội có thể trở thành một trong những thủ đô ô nhiễm nhất khu vực".

Tình trạng tại TP.HCM cũng ở mức nghiêm trọng không kém, mặc dù nồng độ PM2.5 không thật cao như ở một số địa phương phía bắc (nhưng vẫn gấp 4 lần khuyến cáo của WHO), ngày càng có nhiều ngày vượt quy chuẩn cho phép. Chỉ số AQI trong một số thời điểm đã ở hàng top trên thế giới. Đặc trưng: Ô nhiễm có xu hướng dao động theo mùa và theo giờ, với các đỉnh ô nhiễm cao xuất hiện vào mùa khô và giờ cao điểm giao thông.

"Ô nhiễm không khí không giảm mà ngày vượt chuẩn và đỉnh ô nhiễm đang trở thành 'cơn sóng nguy hiểm' cần ứng phó nhanh", TS Dương Hoàng Tùng cảnh báo.

Các ống khói xả thải di động từ giao thông

Nguyên Phó tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường phân tích tiếp: PM2.5 là hỗn hợp hạt sơ cấp (bụi, muội than) và hạt thứ cấp (sulfat - nitrat - amoni) hình thành từ SO₂, NOₓ, VOC, NH₃ trong khí quyển; sinh ra từ các hoạt động của con người như từ các phương tiện giao thông chạy nguyên liệu hóa thạch, sử dụng nhiên liệu hóa thạch, đốt hở (rơm rạ, rác), xây dựng, và amoni từ nông nghiệp.

Mỗi nơi đều có những nguyên nhân ô nhiễm riêng, tuy nhiên giao thông luôn là nguyên nhân số 1 gây ô nhiễm không khí ở hầu hết các đô thị trên thế giới, trong đó có Việt Nam.

Tại nhiều đô thị Việt Nam, số lượng các loại phương tiện giao thông lớn (xe máy, xe tải, xe buýt, xe con… ), trong đó nhiều loại phương tiện giao thông có chất lượng kém vẫn đang lưu hành dẫn đến thải lượng ô nhiễm không khí từ hoạt động giao thông vận tải đang có xu thế gia tăng, đặc biệt là sự phát thải các khí CO, NOx, SO2, NMVOC (các thành phần chính trong khí thải động cơ) - là các tiền chất tạo thành PM2.5 thứ cấp trong không khí . Trong số đó, xe máy hiện vẫn là nguồn đóng góp chính (tại TP.HCM: Xe máy là nguồn ô nhiễm chính trong các phương tiện giao thông chiếm 35,3%, 91,4%, 65,4%, 70,4% đối với NOx, CO, SOx, NMVOC trong các nguồn trên đường, Hồ Quốc Bằng, 2019). Một chiếc xe máy chạy xăng đời cũ có thể phát thải ra mức CO, HC, NOx và bụi mịn cao gấp 10 - 20 lần một chiếc ô tô đạt chuẩn Euro 4 - 5.

Đối với Hà Nội, số lượng xe máy khoảng 7 triệu và 800.000 ô tô. Nhiều xe máy cũ, ô tô tải. Ngoài ra còn có xây dựng: xây dựng đô thị, hạ tầng, cải tạo chỉnh trang thành phố, khai thác - vận chuyển vật liệu xây dựng ở trong và vành đai Hà Nội; công nghiệp: nhiều cơ sở sản xuất sử dụng nhiên liệu hóa thạch ở ngoại thành Hà Nội và các tỉnh lân cận; đốt phụ phẩm nông nghiệp, đốt rác hở ở ngoại thành. Bên cạnh đó là đặc thù khí tượng: Mùa đông lặng gió, ít mưa, ẩm, nhiều ngày nghịch nhiệt, làm bụi và khí thải tích tụ lâu hơn.

Với TP.HCM, giao thông đô thị dày đặc với trên 9 triệu xe máy và 1 triệu ô tô, nhiều xe tải xe buýt. Nhiều cơ sở công nghiệp trong khu chế xuất, khu công nghiệp và hoạt động logistics quanh cảng Cát Lái, Hiệp Phước phát thải NOx, SO2. Công trình hạ tầng và nhà cao tầng gây bụi, cộng hưởng với hiệu ứng đảo nhiệt đô thị. Đốt rác ở một số vùng ngoại thành khí hậu nhiệt đới ẩm nhiệt độ cao, ánh nắng mạnh thúc đẩy phản ứng quang hóa khiến ozone mặt đất tăng cao.

Trung Quốc ô nhiễm nhất, giảm nhanh nhất thế giới nhờ đâu?

Chuyên gia về không khí sạch nói: "Airpocalypse" hay "ngày tận thế không khí " là một thuật ngữ báo chí dùng để mô tả những đợt ô nhiễm không khí cực kỳ nghiêm trọng xảy ra ở Trung Quốc, đặc biệt tại Bắc Kinh và vùng Hoa Bắc trong thập niên 2010. Trong nhiều ngày không thể nhìn thấy bầu trời, tầm nhìn chỉ vài trăm mét. Nồng độ bụi PM_2.5 vào thời điểm 2013 là khoảng 90 µg/m³ . Mức ô nhiễm này gấp đôi mức nồng độ ở trung tâm Hà Nội trong vòng 10 năm trở lại đây.

Kế hoạch hành động giảm ô nhiễm không khí với trọng tâm chuyển đổi xanh (xanh hóa giao thông, xanh hóa công nghiệp, xanh hóa đô thị và nông thôn) được ban hành vào tháng 9 năm 2013 đã trở thành chính sách môi trường có ảnh hưởng nhất của Trung Quốc. Kế hoạch đó đã giúp quốc gia này cải thiện đáng kể chất lượng không khí trong giai đoạn 2013 - 2017, giảm 33% nồng độ PM2.5 (bụi mịn trong khí quyển) tại Bắc Kinh và 15% tại đồng bằng sông Châu Giang. Theo đánh giá của Đại học Chicago, từ năm 2014 đến năm 2022, nồng độ bụi mịn (PM2.5) trung bình của Trung Quốc đã giảm nhanh hơn bất kỳ quốc gia nào khác. Hiện nay, nồng độ bụi PM_2.5 ở Bắc Kinh đã xuống thấp hơn nhiều mức nồng độ hiện nay tại Hà Nội.

TS Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam tâm huyết: "Giảm ô nhiễm không khí không thể có phép màu trong ngày một ngày hai, phải giảm nhanh trước khi quá muộn. Chúng ta không thể thay đổi quá khứ, nhưng có thể kiến tạo tương lai. Không khí sạch không tự đến, mà chỉ có được khi chúng ta quyết liệt thay đổi. Một đô thị xanh, thông minh, trong lành không còn là giấc mơ xa vời, mà nằm trong chính lựa chọn hôm nay của mỗi chúng ta. Mỗi quyết định xanh là một bước tiến đến bầu trời xanh cho thế hệ mai sau".