Phát hiện kho báu đất hiếm 17 triệu tấn tại quốc gia Đông Nam Á, Mỹ ráo riết hành động nhưng chậm chân hơn Trung Quốc tới 10 năm?

Với nỗ lực giảm phụ thuộc vào Trung Quốc trong chuỗi cung ứng đất hiếm, Mỹ và các đồng minh đang tìm kiếm những điểm tựa chiến lược bên ngoài phạm vi ảnh hưởng của Bắc Kinh. Một trong số đó là tổ hợp luyện đất hiếm của Lynas tại bang Pahang, Malaysia. Đây là nhà máy tinh luyện đất hiếm lớn nhất ngoài Trung Quốc và cũng là cơ sở duy nhất xử lý được một số nguyên tố đất hiếm nặng phục vụ quốc phòng.

Nhà máy Lynas của Australia nhận vốn từ một công ty Nhật Bản và sắp có thêm một cơ sở sản xuất nam châm “siêu dẫn” do Hàn Quốc phát triển. Mô hình hợp tác ba bên này chính là hướng đi mà Washington muốn thúc đẩy. Đó là thiết lập các chuỗi cung ứng tin cậy nhằm giảm sức ép từ Trung Quốc.

Bắc Kinh hiện kiểm soát 70% hoạt động khai thác và tới 90% công đoạn tinh luyện đất hiếm toàn cầu. Trung Quốc cũng thống trị gần như tuyệt đối với các loại đất hiếm nặng đã qua tinh chế như dysprosium vốn rất quan trọng trong ngành công nghệ quốc phòng. Trung Quốc đã dùng thế mạnh này làm đòn bẩy, đặt ra các hạn chế xuất khẩu khiến các công ty toàn cầu gặp khó.

Hiện Mỹ đang rót hàng tỷ USD vào các dự án đất hiếm, bao gồm cả việc tài trợ cho một nhà máy Lynas mới tại Texas. Nhưng tiến độ không như kỳ vọng. Lynas gần đây cảnh báo khả năng dự án Texas có thể bị trì hoãn vì quá nhiều bất ổn. Do đó, giới hoạch định chính sách tại Washington đánh giá mô hình như Lynas ở Malaysia có thể giúp tạo ra bước tiến nhanh hơn trong việc xây dựng chuỗi cung ứng ngoài Trung Quốc.

Nhà máy của Lynas đã hoạt động từ năm 2012, xử lý quặng từ Australia để sản xuất đất hiếm nhẹ. Từ tháng 5/2025, cơ sở này trở thành nhà máy thương mại đầu tiên ngoài Trung Quốc tinh luyện được đất hiếm nặng. Tháng 10, Lynas công bố đầu tư mở rộng thêm 117 triệu USD và ký hợp tác với hai nhà sản xuất nam châm JS Link (Hàn Quốc) và Noveon Magnetics (Mỹ).

Theo báo cáo của Lynas, hơn 90% nhân sự tại nhà máy là người Malaysia. Tỷ lệ nội địa hóa trong chuỗi cung ứng cũng tăng lên, giúp Malaysia trở thành lựa chọn sáng giá cho một trung tâm tinh luyện đất hiếm ngoài phạm vi kiểm soát của Trung Quốc. Bên cạnh đó, Malaysia sở hữu trữ lượng đất hiếm ước tính 17 tấn.

Mỹ ủng hộ xu hướng này và đã ký các thỏa thuận đất hiếm với Australia và Nhật Bản. Trong chuyến thăm Kuala Lumpur tháng trước của Tổng thống Donald Trump, Malaysia cam kết phát triển ngành đất hiếm “phối hợp với doanh nghiệp Mỹ” và cam kết không hạn chế xuất khẩu sang Mỹ.

Tuy vậy, tham vọng này sẽ không dễ dàng. Trung Quốc đã đầu tư vào ngành đất hiếm Malaysia hơn một thập kỷ để củng cố sức ảnh hưởng. Một số nguồn tin cho biết gần đây các nhà cung cấp Trung Quốc ngừng bán linh kiện cho Lynas, buộc doanh nghiệp này phải tự phát triển sản phẩm thay thế với chi phí cao hơn.

Cựu Cố vấn An ninh quốc gia Mỹ Jake Sullivan nhận xét Mỹ vẫn chưa đánh giá đầy đủ khả năng phản công của Trung Quốc trong lĩnh vực đất hiếm, bao gồm việc khiến các nhà máy cạnh tranh phải đóng cửa. Ông nói Mỹ cần “một chiến lược mạnh mẽ hơn”.

Trong khi đó, Malaysia cố gắng cân bằng quan hệ với cả hai phía. Bộ trưởng Thương mại và Công nghiệp Tengku Zafrul nói: “Chúng tôi không xây dựng chuỗi cung ứng thay thế… Chúng tôi mời cả doanh nghiệp Trung Quốc đến”. Ngoài Lynas thăm dò đất hiếm tại Kelantan, doanh nghiệp nhà nước Trung Quốc Xiamen Tungsten cũng ký thỏa thuận thăm dò tại bang Kedah của Malaysia.

Một ví dụ về ảnh hưởng sâu rộng của Trung Quốc là trường hợp MCRE - công ty khai thác tại Perak. Khi chính phủ Malaysia muốn đưa quặng về Lynas để tinh luyện trong nước, công ty này “nhận được cuộc gọi từ Trung Quốc” và mọi việc dừng lại. Hiện toàn bộ sản phẩm của MCRE được xuất sang Trung Quốc.

Sự phụ thuộc này được nhiều chuyên gia coi là đáng cảnh báo. Nhà phân tích Collins Chong nhận định: “Về dài hạn, Bắc Kinh sẽ kiểm soát mọi quyết định”. Một số quan chức Mỹ và Australia cũng khuyến cáo Malaysia rằng nếu muốn tiến sâu vào chuỗi tinh luyện, nước này không thể dựa vào Trung Quốc, vì chính sách xuất khẩu mới cho thấy Bắc Kinh muốn giữ công nghệ ở lại trong nước.

Dù vậy, nhiều lãnh đạo Malaysia vẫn cho rằng hợp tác với Trung Quốc là lựa chọn thiết thực. Thực tế, Lynas chỉ mới xử lý được hai nguyên tố đất hiếm nặng ở quy mô thương mại. Hầu hết công nghệ tinh chế với các nguyên tố khác đều nằm trong tay Trung Quốc. Chưa kể, số lượng kỹ thuật viên đất hiếm ở Trung Quốc nhiều gấp bội so với thế giới

Tại hội nghị về đất hiếm diễn ra ở Kuala Lumpur tháng này, nhiều ý kiến thừa nhận việc tạo môi trường thay thế hoàn toàn Trung Quốc là vô cùng tốn kém và mất thời gian. CEO Nick Myers của Phoenix Tailings nói: “Nếu chính phủ muốn chuỗi đất hiếm ngoài Trung Quốc, họ phải tung tiền. Và rất nhiều tiền”.

Song, kể cả khi đã có rất nhiều tiền, khâu thăm dò cho đến khai thác có thể mất cả thập kỷ. Và đó chỉ là bước đầu trong chuỗi cung ứng tinh vi mà Trung Quốc đã dành 4 thập kỷ để hoàn thiện.

Như một doanh nghiệp Malaysia kết luận: “Đối thủ lớn nhất của tham vọng đất hiếm của Washington không phải Trung Quốc mà là thời gian”.

Theo Washington Post