Châu Âu có trữ lượng đất hiếm nhưng đang phải giữ quan hệ “êm đẹp” với Trung Quốc như mọi nơi khác

Châu Âu phụ thuộc nặng nề vào Trung Quốc đối với nguồn cung 17 nguyên tố đất hiếm, và đang tìm cách xoa dịu căng thẳng với Bắc Kinh về nguồn cung, đồng thời tìm kiếm các nguồn khoáng sản quan trọng thay thế - bao gồm cả trong chính lãnh thổ châu Âu.

Tuy nhiên, đó là một quá trình dài hơi, và hiện tại, châu Âu vẫn dễ tổn thương như các thị trường tiêu thụ đất hiếm lớn khác trước khả năng Bắc Kinh "khóa van" cung ứng.

Các quan chức Đức và Hà Lan đang có mặt tại Bắc Kinh tuần này để làm việc với các đối tác Trung Quốc về các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm và chip bán dẫn - những yếu tố khiến các ngành công nghiệp châu Âu ngày càng dễ bị ảnh hưởng bởi gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu.

Trung Quốc thống trị thị trường đất hiếm từ khai thác đến tinh luyện, với dữ liệu của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) cho thấy năm 2024, Trung Quốc chịu trách nhiệm khai thác 59% đất hiếm trên thế giới, tinh chế 91% và sản xuất 94% nam châm vĩnh cửu thường được sử dụng trong xe điện, tua bin gió, động cơ công nghiệp, trung tâm dữ liệu và hệ thống quốc phòng.

Là nhà cung cấp đơn lẻ lớn nhất thế giới đối với một thành phần quan trọng cho hàng loạt ngành sản xuất, sự thống trị của Trung Quốc khiến “chuỗi cung ứng toàn cầu trong các lĩnh vực chiến lược - như năng lượng, ô tô, quốc phòng và trung tâm dữ liệu AI - dễ bị tổn thương trước các sự cố gián đoạn tiềm tàng”, theo IEA.

Nguy cơ gián đoạn này lộ rõ trong năm nay khi vào tháng 4 và tháng 10, Bắc Kinh công bố yêu cầu cấp phép và sau đó là kiểm soát xuất khẩu đối với nguồn cung và công nghệ đất hiếm.

Các biện pháp kiểm soát này đã được đình chỉ trong một năm, sau thỏa thuận đình chiến thương mại giữa Trung Quốc và Mỹ đạt được vào tháng 10, nhưng các nhà nhập khẩu đất hiếm lớn như Mỹ và EU - vốn nhập khoảng 70% đất hiếm và gần như toàn bộ nam châm đất hiếm từ Trung Quốc - đều nhận thức rõ mức độ dễ tổn thương trước biến động địa chính trị.

Rào cản đối với đa dạng hóa nguồn cung

Tháng trước, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen thông báo EU khởi động kế hoạch “RESourceEU” nhằm giảm sự phụ thuộc vào nguyên liệu thô quan trọng từ Trung Quốc “trong ngắn, trung và dài hạn”. Bà cho biết Khối có thể làm điều này thông qua tái chế nguyên liệu trong các sản phẩm như pin và bằng cách mua hàng chung để tích trữ.

Bà von der Leyen cũng nói, EU sẽ tăng đầu tư vào các dự án chiến lược “nhằm sản xuất và chế biến nguyên liệu thô quan trọng ngay tại châu Âu”, đồng thời đẩy nhanh các thỏa thuận hợp tác về khoáng sản quan trọng với Ukraine, Úc, Canada, Kazakhstan, Uzbekistan, Chile và Greenland.

“Thế giới ngày nay đòi hỏi tốc độ, không phải sự chần chừ, vì ngày nay mọi thứ rất khắc nghiệt. Nền kinh tế toàn cầu đã thay đổi hoàn toàn so với vài năm trước. Châu Âu không thể tiếp tục làm mọi thứ theo cách cũ. Chúng ta đã học bài học này một cách đau đớn với năng lượng; và chúng ta sẽ không lặp lại điều đó với nguyên liệu quan trọng”, bà nói, ám chỉ sự phụ thuộc trước chiến tranh Ukraine vào dầu khí Nga.

Ông Valdis Dombrovskis, Ủy viên châu Âu phụ trách Kinh tế và Năng suất, nói với CNBC hôm thứ Hai rằng Khối đang nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung đất hiếm nhưng điều này sẽ cần thời gian.

“Tôi nghĩ có một số tin tích cực, đó là Trung Quốc đã đình chỉ trong 12 tháng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu bổ sung được công bố vào tháng 10, điều này mang lại cho chúng ta thêm thời gian. Nhưng cũng phải nhấn mạnh rằng EU cần phải đa dạng hóa nguồn cung đất hiếm và khoáng sản quan trọng, vì với nhiều nguyên tố đất hiếm, chúng ta đang phụ thuộc hơn 90% vào Trung Quốc”, ông nói.

Cần thiết mới sinh sáng tạo?

Châu Âu thực tế có trữ lượng đất hiếm với các mỏ tại Thổ Nhĩ Kỳ, Thụy Điển và Na Uy, nhưng vấn đề là Khối không có hệ thống khai thác, tinh luyện hay chế biến - khác với Trung Quốc, quốc gia có hàng thập kỷ kinh nghiệm, đầu tư và hạ tầng giúp họ thống trị chuỗi chế biến toàn cầu.

Châu Âu cũng bị ràng buộc bởi quy trình cấp phép kéo dài và các tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt trong khai thác, khiến việc phát triển các mỏ đất hiếm tại khu vực có thể mất nhiều năm. Sự phản đối của công chúng cũng là yếu tố mà Trung Quốc ít gặp phải.

Nhu cầu phải nhanh chóng đa dạng hóa khỏi Trung Quốc có thể khiến các quan chức nới lỏng những rào cản này, và đã có tín hiệu mới: nhà máy sản xuất nam châm đất hiếm đầu tiên của châu Âu đã được khai trương tại Estonia vào tháng 9. Nhà máy được tài trợ bởi Canada và EU, với nguyên liệu thô đến từ Úc và Malaysia.

“Có lẽ còn nhiều mỏ đất hiếm khác tại châu Âu nhưng có nhiều rào cản để khai thác chúng,” Willis Thomas, chuyên gia của CRU Group, nói với CNBC.

“Nhưng nếu thế giới đang chứng kiến rủi ro thực sự từ căng thẳng thương mại, tôi nghĩ điều đó sẽ thúc đẩy mọi người phải xây dựng chuỗi cung ứng và tăng khả năng chống chịu, nhưng nó cần thời gian và chuyên môn còn hạn chế.”

Một nỗi lo khác của châu Âu là việc không kiểm soát được nguồn nguyên liệu thô có thể khiến tham vọng công nghệ và xanh hóa bị ảnh hưởng.

“Cuộc đua của châu Âu hướng tới trung hòa carbon và dẫn đầu số hóa phụ thuộc vào các nguyên liệu mà họ không kiểm soát,” Hamed Ghiaie (giáo sư tại ESCP Europe) và Filippo Gorelli (nhà phân tích tại Nexans) viết trong phân tích cho Diễn đàn Kinh tế Thế giới.

“Trong nhiều thập kỷ, châu Âu coi nguyên liệu thô như một vấn đề hàng hóa, không phải chiến lược. Sự tự mãn đó đang trở nên đắt đỏ,” họ viết.

“Hai yếu tố đang bị đe dọa là mục tiêu khí hậu và khả năng chống chịu kinh tế. Thiếu đất hiếm, gali hoặc germani có thể làm chậm sản xuất chip bán dẫn, phát triển AI và thậm chí là lắp đặt điện gió. Tóm lại, châu Âu không thể xây dựng tương lai xanh hay số hóa dựa trên những chuỗi cung ứng mà họ không kiểm soát,” họ kết luận.

Nguồn: CNBC