Bộ trưởng AI đầu tiên trên thế giới mới được bổ nhiệm: Thời kỳ máy móc quản lý xã hội con người có đang đến?

Khi Thủ tướng Edi Rama của Albania công bố bổ nhiệm "Diella" – một trí tuệ nhân tạo (AI ) – vào vị trí Bộ trưởng phụ trách đấu thầu công (Public Procurement), thế giới đã chứng kiến một dấu mốc chưa từng có trong lịch sử chính trị hiện đại. Đây không chỉ là câu chuyện về công nghệ, mà còn là một thử nghiệm táo bạo về cách thức vận hành của nhà nước trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo .

Từ trợ lý ảo thành bộ trưởng ảo

Diella vốn không xa lạ với người dân Albania. Ra mắt từ tháng 1 năm 2025 như một trợ lý ảo trên nền tảng chính phủ điện tử e-Albania, Diella đã hỗ trợ công dân tiếp cận hàng nghìn dịch vụ hành chính, từ cấp giấy tờ kỹ thuật số cho tới giải đáp thủ tục. Với hình ảnh nữ nhân vật mặc trang phục truyền thống, Diella nhanh chóng trở thành biểu tượng của công nghệ trong bộ máy nhà nước.

Việc "nâng cấp" Diella thành Bộ trưởng phụ trách đấu thầu công được xem là bước đi nhằm cắt bỏ những "nút thắt" nhạy cảm nhất trong quản trị: đấu thầu nhà nước, lĩnh vực vốn bị coi là điểm nóng của tham nhũng và lợi ích nhóm. Chính phủ khẳng định một hệ thống dựa trên AI sẽ loại bỏ thiên vị, bảo đảm minh bạch và tăng tính cạnh tranh.

Diella, nghĩa là "mặt trời" theo tiếng Albania, được kỳ vọng sẽ trở thành một "vị quan tòa không thể bị mua chuộc", giúp lấy lại lòng tin của công chúng và các tổ chức quốc tế vào hệ thống quản lý của chính phủ.

"Diella là thành viên nội các đầu tiên không trực tiếp hiện diện, mà được tạo ra bằng AI ", Tổng thống Edi Rama phát biểu trong bài phát biểu ra mắt nội các mới của mình, cho biết AI này sẽ góp phần đưa Albania trở thành "một quốc gia nơi đấu thầu công khai 100% không có tham nhũng".

Động thái của Tirana diễn ra trong bối cảnh Albania đang thúc đẩy tiến trình gia nhập Liên minh châu Âu (EU). Một trong những tiêu chí then chốt mà Brussels đặt ra chính là cải thiện quản trị công và kiểm soát tham nhũng. Bằng việc giao cho AI phụ trách đấu thầu, chính phủ hy vọng có thể gửi tín hiệu mạnh mẽ về quyết tâm cải cách và hiện đại hóa.

Diella, với khả năng xử lý dữ liệu khổng lồ và áp dụng các tiêu chí khách quan, được kỳ vọng sẽ rút ngắn quy trình xét thầu, giảm can thiệp chính trị và hạn chế "cửa sau" vốn tồn tại lâu nay.

Theo số liệu công bố, chỉ trong vài tháng hoạt động ở vai trò trợ lý ảo, Diella đã xử lý hơn 36.000 tài liệu và hỗ trợ gần 1.000 dịch vụ hành chính. Con số này được dùng để chứng minh cho khả năng mở rộng của hệ thống khi bước vào những lĩnh vực nhạy cảm hơn.

Canh bạc lớn?

Tuy nhiên, không phải ai cũng tán thành bước đi mang tính tiên phong này. Phe đối lập gọi đây là hành động "vi hiến", khi một bộ trưởng – theo định nghĩa truyền thống – phải là con người, có thể chịu trách nhiệm trước quốc hội và pháp luật.

Đặt Diella vào ghế bộ trưởng đồng nghĩa với việc đặt ra câu hỏi: nếu một quyết định sai lầm xảy ra, ai sẽ đứng ra chịu trách nhiệm? Người thiết kế hệ thống, nhà cung cấp công nghệ, hay chính phủ?

Ngoài ra, những lo ngại về bảo mật và tính toàn vẹn dữ liệu cũng không thể bỏ qua. Đấu thầu công vốn liên quan tới những hợp đồng hàng triệu, thậm chí hàng tỷ eu ro. Nếu hệ thống bị hack hoặc bị thao túng dữ liệu đầu vào, hậu quả sẽ không kém gì tham nhũng truyền thống mà nó muốn loại bỏ.

Trong mắt một bộ phận dư luận, việc bổ nhiệm Diella còn mang nặng tính biểu tượng hơn là giải pháp thực chất. Công nghệ có thể hỗ trợ ra quyết định, nhưng không thể thay thế trách nhiệm chính trị – điều cốt lõi của nền dân chủ.

Bổ nhiệm một bộ trưởng AI có thể tạo ra hiệu ứng truyền thông quốc tế, nhưng nếu thiếu cơ chế giám sát độc lập, minh bạch thuật toán và kiểm toán dữ liệu, Diella khó lòng trở thành liều thuốc trị tham nhũng thực sự.

Dù còn gây tranh cãi, Albania đã đặt nền móng cho một cuộc thử nghiệm chưa từng có: trao một phần quyền lực nhà nước cho trí tuệ nhân tạo .

Nếu thành công, Tirana có thể trở thành hình mẫu cho việc ứng dụng công nghệ vào quản trị công, mở đường cho những quốc gia khác cân nhắc những vị trí "bộ trưởng ảo". Tuy nhiên nếu thất bại, Diella có thể trở thành minh chứng cho sự nguy hiểm của việc đặt niềm tin mù quáng vào công nghệ.

Trong lịch sử, ít có quyết định nào hội tụ vừa tham vọng công nghệ, vừa rủi ro chính trị như Diella. Tương lai của vị bộ trưởng AI đầu tiên trên thế giới sẽ là phép thử cho không chỉ Albania, mà còn cho cả câu hỏi lớn hơn: liệu chúng ta đã sẵn sàng để trí tuệ nhân tạo tham gia điều hành xã hội hay chưa?

*Nguồn: Reuters, Fortune, BI