Lịch sử ít ai ngờ tới của ngày Black Friday

Trong suốt gần một thế kỷ, cụm từ này mang ý nghĩa hoàn toàn khác - thậm chí là tiêu cực.

Trong thế kỷ 19, “Black Friday” gắn liền với khủng hoảng tài chính nghiêm trọng. Năm 1869, hai nhà đầu cơ Phố Wall tìm cách thâu tóm thị trường vàng để đẩy giá lên cao rồi bán kiếm lời khổng lồ. Âm mưu thất bại, thị trường vàng lao dốc kéo theo chứng khoán, khiến hàng triệu người phá sản vào ngày thứ Sáu, 24/9 - ngày được gọi là Black Friday đầu tiên.

Sang đầu thế kỷ 20, cái tên này vẫn bị ghét bỏ. Chủ doanh nghiệp than phiền vì nhân viên “giả ốm” vào thứ Sáu sau Lễ Tạ ơn, làm đình trệ hoạt động kinh tế.

Mãi đến cuối thập niên 1950, thuật ngữ Black Friday mới gắn liền với mua sắm. Tại Philadelphia, cảnh sát dùng cái tên có phần tức tối này để mô tả cảnh hỗn loạn khi dòng người đổ về thành phố trước trận bóng bầu dục Army-Navy, gây tắc đường và làm quá tải các cửa hàng.

Đến thập niên 1980, Black Friday mới thật sự mang ý nghĩa tích cực hơn - ngày mà các cửa hàng hy vọng “thoát lỗ” và chuyển từ “sổ đỏ” (lỗ) sang “sổ đen” (lời).

Văn hóa mua sắm mùa lễ hội ở Mỹ thực ra hình thành từ trước đó. Năm 1924, Macy’s tổ chức cuộc diễu hành Lễ Tạ ơn đầu tiên tại New York, với hình tượng ông già Noel đánh dấu sự khởi đầu chính thức của mùa mua sắm Giáng sinh. Ba năm sau, những con thú sống từ Sở thú Central Park được thay bằng các bóng bay khổng lồ – truyền thống vẫn giữ đến nay.

Thập niên 1930, Tổng thống Franklin D. Roosevelt thậm chí dời Lễ Tạ ơn sang sớm hơn một tuần nhằm kéo dài mùa mua sắm, theo đề nghị của các nhà bán lẻ. Quyết định này gây chia rẽ dữ dội, tạo nên cái tên mỉa mai “Franksgiving”. Chỉ đến năm 1941, Quốc hội mới thống nhất ấn định Lễ Tạ ơn vào thứ Năm tuần thứ tư của tháng 11.

Cuối những năm 1950 và 1960, các khu mua sắm lớn mọc lên khắp vùng ngoại ô, tạo nên văn hóa shopping trung tâm thương mại. Nhưng Philadelphia vẫn chật vật với “Black Friday” hỗn loạn. Năm 1961, các cửa hàng thử gọi ngày này là “Big Friday” để giảm bớt màu sắc tiêu cực nhưng hoàn toàn thất bại.

Đến thập niên 1980 và 1990, Black Friday trở thành “ngày hội mua sắm của nước Mỹ”. Các cửa hàng mở cửa từ nửa đêm, người dân bắt đầu dựng lều xếp hàng. Một số bang còn coi đây là ngày nghỉ chính thức cho nhân viên nhà nước. Sự kiện sau đó lan ra toàn thế giới và đến nay đã có ít nhất 20 quốc gia tổ chức ngày khai mở mua sắm tháng 11 theo kiểu Black Friday.

Năm 2005, sự bùng nổ Internet tạo ra bước chuyển mới: Cyber Monday. Các nhà bán lẻ nhận ra người tiêu dùng đổ lên mạng để săn đồ giảm giá vào thứ Hai sau Lễ Tạ ơn, và từ đó xây dựng ngày mua sắm trực tuyến lớn nhất năm. Đến 2023, doanh số Cyber Monday tại Mỹ vượt 12 tỷ USD.

Tuy nhiên, Black Friday cũng mang mặt tối. Từ năm 2006, những cảnh chen lấn bạo lực xuất hiện ngày càng nhiều. 15.000 người hỗn loạn trong một trung tâm thương mại ở Utah, đánh nhau vì chen hàng ở Virginia, người bị thương khi lao vào đám bóng bay có thưởng ở California. Một vụ việc gây chấn động là cái chết của nhân viên tạm thời Jdimytai Damour tại Walmart New York do đám đông xô đổ cửa và giẫm đạp. Thống kê cho thấy từ năm 2006 đã có ít nhất 17 người chết và hơn 125 người bị thương vì bạo loạn Black Friday.

Năm 2010, chuỗi sự kiện mua sắm hậu Lễ Tạ ơn lên đến đỉnh điểm khi Small Business Saturday ra đời. American Express muốn thúc đẩy mua sắm tại doanh nghiệp nhỏ và nhanh chóng thành công. Đến 2023, doanh số ngày này đạt 17 tỷ USD, thậm chí vượt cả Black Friday ở nhiều nơi.

Như vậy, từ thuật ngữ mô tả thảm họa tài chính, Black Friday trở thành hiện tượng văn hóa – phản ánh sự thay đổi trong kinh tế, tiêu dùng và xã hội Mỹ hơn một thế kỷ qua.