Robotaxi đang khiến 7,5 triệu tài xế taxi, 11 triệu người giao hàng và hàng triệu lái xe khác ở Trung Quốc đối mặt nguy cơ thất nghiệp

Tại Thượng Hải, một chiếc taxi không tài xế lặng lẽ dừng lại trước cửa McDonald's, đón khách chỉ bằng mã pin và lời nhắc thắt dây an toàn phát ra từ loa. Cảnh tượng từng chỉ có trong khoa học viễn tưởng nay đã trở thành thực tế tại 20 thành phố Trung Quốc.

Thế nhưng theo tờ Financial Times (FT), đằng sau những chuyến xe vận hành trơn tru là một câu hỏi lớn: khi xe tự hành tăng tốc, số phận của hàng chục triệu tài xế sẽ đi về đâu?

Không thể đảo ngược

Báo cáo của HSBC và Goldman Sachs đều nhận định rằng xe tự hành đang bước vào giai đoạn tăng trưởng nhanh và gần như không thể đảo ngược.

Ước tính của Goldman Sachs cho thấy thị trường robotaxi Trung Quốc sẽ tăng từ 54 triệu USD hiện nay lên 47 tỷ USD vào năm 2035, với 1,9 triệu xe hoạt động vào năm 2035, tương đương một phần tư thị trường taxi toàn quốc, cao hơn nhiều so với 4.000 chiếc và 0,1% thị phần hiện nay.

Thậm chí HSBC kỳ vọng đội xe robotaxi sẽ tăng gấp 10 lần trong hai năm tới và, theo thời gian, robotaxi sẽ giảm giá tới 20% so với các dịch vụ taxi và gọi xe truyền thống.

Tại nhiều thành phố như Bắc Kinh, Quảng Châu hay Thâm Quyến, robotaxi đã được thử nghiệm rộng rãi trong các khu vực được kiểm soát. Các chuyến đi miễn phí hoặc giảm giá sâu đang thu hút đông đảo hành khách, khiến thói quen di chuyển dần thay đổi. Ngoài ra, nhiều yếu tố khác cũng thúc đẩy làn sóng này: cảm biến rẻ hơn, xử lý mạnh hơn và bộ dữ liệu lớn hơn giúp thuật toán thông minh hơn, cộng thêm sự ủng hộ nhất quán từ nhà quản lý.

Ứng dụng Baidu với dịch vụ Apollo Go đã cán mốc 14 triệu chuyến xe tự hành, chỉ riêng quý II năm nay đạt hơn 2,2 triệu chuyến hoàn toàn không có người lái. Cainiao, đơn vị logistics của Alibaba, cũng đang tăng tốc với kế hoạch triển khai hơn 200.000 phương tiện giao hàng tự động trước cuối thập kỷ.

Tốc độ ấy cho thấy một tương lai đã thành hình: sự phổ biến của xe tự hành không còn là "liệu có xảy ra", mà là "khi nào nó sẽ quét qua mọi ngành vận tải".

Tốc độ phát triển xe không người lái thương mại ở Trung Quốc là một động lực cho đất nước này trong cuộc chiến giành vị trí thống trị toàn cầu về các công nghệ tương lai với Mỹ. Nhưng nó cũng đang làm nổi bật một vấn đề gai góc về sự dịch chuyển lao động khi việc làm của con người bị mất vào tay robot, có khả năng là mãi mãi.

Sự thay thế lao động bởi tự động hóa từ lâu đã được dự báo, nhưng robotaxi khiến vấn đề trở nên trực diện và cấp bách hơn nhiều. Theo Caixin, Trung Quốc hiện có hơn 7,5 triệu tài xế làm việc cho các ứng dụng gọi xe như DiDi, và hơn 11 triệu tài xế giao hàng của Meituan và Ele.me. Đó là chưa kể hàng triệu người lái xe tải, xe van phục vụ logistics và thương mại điện tử.

Phần lớn lực lượng này là lao động nhập cư nội địa, ít có chế độ an sinh xã hội, đồng nghĩa họ gần như đứng ở tuyến đầu của sự dịch chuyển công nghệ.

Nhà kinh tế Pan Helin mô tả quá trình này bằng hai từ: "đau đớn" nhưng "không thể tránh khỏi". Theo ông, những ngành có rào cản thấp và tính lặp lại cao sẽ bị thay thế trước. Tài xế taxi, giao hàng, chuyển phát nhanh hay công nhân dây chuyền sản xuất đều nằm trong nhóm này. Ông cũng chỉ ra một thực tế "đơn giản và tàn nhẫn": ở nhiều nơi, chi phí thuê người vẫn rẻ hơn đầu tư máy móc, khiến quá trình thay thế diễn ra không đồng đều nhưng vẫn theo một quỹ đạo rõ ràng.

"Nếu lái xe tự hành thực sự hiệu quả và an toàn hơn con người, thì việc thay thế con người chỉ còn là vấn đề thời gian. Điều tương tự cũng áp dụng cho công nhân dây chuyền lắp ráp nhà máy, tài xế giao đồ ăn và người chuyển phát nhanh," ông Pan Helin cho biết.

Bài toán chuyển đổi

Trong những tuần gần đây, Trung Quốc đã cam kết cải thiện hơn nữa phúc lợi xã hội cho đất nước 1,4 tỷ dân như một phần của kế hoạch kinh tế 5 năm tiếp theo, dự kiến sẽ được công bố chính thức vào đầu năm sau, nhưng cho đến nay vẫn còn thiếu chi tiết về những gì sẽ thực hiện.

Các chuyên gia cho rằng Bắc Kinh hiểu rõ rủi ro xã hội từ làn sóng tự động hóa, song có thể không can thiệp nhiều trừ khi tình hình đe dọa tới ổn định xã hội.

Những "tấm đệm" hiện hữu như tỷ lệ sở hữu nhà cao và mức tiết kiệm cao có thể giúp nhiều gia đình cầm cự khi người lao động mất việc. Tuy nhiên về dài hạn, các nhà phân tích cho rằng Trung Quốc sẽ phải lựa chọn giữa tốc độ đổi mới công nghệ và áp lực xã hội từ lực lượng lao động khổng lồ.

Chuyên gia Shen Xinyi từ Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và Không khí Sạch (CRECA) kỳ vọng chính phủ sẽ cung cấp nhiều hỗ trợ cơ bản hơn để giúp các hộ gia đình vượt qua giai đoạn chuyển đổi kéo dài nhiều năm trên nhiều ngành công nghiệp khác nhau ở Trung Quốc.

Tuy nhiên bà Shen lưu ý rằng có thể không có cách nào dễ dàng để đảm bảo quá trình chuyển đổi suôn sẻ cho nhiều người lao động, do các bộ kỹ năng, kiến thức và kinh nghiệm khác nhau.

"Nếu bạn muốn phát triển một ngành công nghiệp mới hoặc công nghệ mới, bạn phải chịu đựng hoặc chấp nhận sự sụp đổ của ngành công nghiệp cũ," bà nói. "Đây là quá trình mà toàn bộ xã hội cần phải trải qua để tái cơ cấu nền kinh tế và tạo ra một tương lai đổi mới hơn."

Đồng quan điểm, giám đốc Dan Wang tại Trung Quốc của Eurasia Group nhận định rằng nhiều công nghệ mới sẽ thay thế chứ không phải bổ sung cho thị trường lao động. Tuy nhiên nhờ tỷ lệ sở hữu nhà cao và mức tiết kiệm nhiều mà người dân có thể cầm cự được khi mất việc.

"Điều này có thể tạo ra một khoảng thời gian rất dài để bất kỳ gia đình nào cũng có thể tồn tại, ngay cả khi có một hoặc hai người lao động thất nghiệp", bà Dan Wang cho hay.

Trên đường phố, không phải ai cũng chấp nhận triển vọng ảm đạm này. Một tài xế taxi 44 tuổi ở Thượng Hải họ Qin, với hơn 20 năm kinh nghiệm, vẫn tỏ ra lạc quan. Ông tin rằng công chúng chưa sẵn sàng tin tưởng hoàn toàn vào xe tự lái, nhất là sau vụ tai nạn liên quan đến xe điện Xiaomi khiến ba người tử vong. Theo ông, việc robot thay thế tài xế sẽ còn rất lâu nữa, và dù thế nào thì "nhà nước sẽ lo".

Niềm tin ấy phản ánh tâm lý của nhiều người lao động trước làn sóng tự động hóa: họ ý thức được nguy cơ, nhưng cũng hy vọng vào sự can thiệp của chính phủ, hoặc ít nhất là vào quán tính của xã hội.

Cách Trung Quốc xử lý thách thức này sẽ được thế giới theo dõi sát sao. Các công ty robotaxi Trung Quốc và quốc tế đang mở rộng sang châu Á, châu Âu, Mỹ và Trung Đông. Khi công nghệ tăng tốc, những gì xảy ra ở Thượng Hải hôm nay có thể phản chiếu tương lai của hàng triệu tài xế trên toàn cầu.

Câu hỏi đặt ra không chỉ là robot sẽ thay thế bao nhiêu người, mà là các xã hội sẽ làm gì để bảo vệ những người đứng trước nguy cơ bị gạt ra bên lề bởi một cuộc cách mạng công nghệ mà họ không thể chống lại.

*Nguồn: FT, Fortune, BI