'Bi kịch' của ngành điều

VN chỉ gia công công đoạn cuối?

Nhiều năm qua, VN luôn giữ vị thế là trung tâm chế biến hạt điều nhân lớn nhất thế giới, cung ứng đến 80% sản lượng cho thị trường quốc tế và nhập khẩu trên 65% sản lượng hạt điều thô của thế giới. Điều lạ lùng là dù khoác trên mình danh hiệu rực rỡ, đạt kim ngạch hàng tỉ USD, nhưng các nhà máy chế biến lại bấp bênh, luôn đối diện thua lỗ hoặc các vấn đề pháp lý.

Trao đổi với PV Thanh Niên, ông Bạch Khánh Nhựt, Phó chủ tịch thường trực Hiệp hội Điều VN (Vinacas), thừa nhận: Ngành sản xuất, chế biến hạt điều trong nước mang lại kim ngạch xuất khẩu lớn, nhưng hầu hết đều lệ thuộc nguyên liệu điều thô nhập khẩu. Trước đây, công nghệ chế biến hạt điều chỉ có VN nắm giữ, nhưng gần đây một số nước châu Phi đã từng bước xây dựng nhà máy, nhập khẩu công nghệ chế biến. Với lợi thế gần thị trường tiêu thụ châu Âu, có sẵn vùng nguyên liệu, các nước này ngày càng bành trướng thị phần. "Mấy năm gần đây, nhiều nguyên liệu điều thô nhập về là hạt điều sơ chế còn sót vỏ lụa, đây là công đoạn phải sử dụng lao động thủ công mà nhà máy ở châu Phi chưa xử lý được. Điều này cho thấy ngành điều VN chỉ còn gia công những công đoạn cuối, lợi nhuận thấp", ông Bạch Khánh Nhựt chia sẻ.

Ảnh: Quang Thuần

Theo Bộ NN-MT, đến hết tháng 10, VN đã nhập 2,6 triệu tấn hạt điều thô, trị giá 4,01 tỉ USD, tăng 13,8% về lượng và 38,1% về giá trị so với cùng kỳ năm ngoái. Giá nhập khẩu bình quân đạt 1.523 USD/tấn, cao hơn các năm trước đến 21%, cho thấy chi phí đầu vào leo thang. Campuchia là nguồn cung lớn nhất, chiếm gần 39%, theo sau là Bờ Biển Ngà, Nigeria và Ghana. Dù chưa vượt mức 4,1 tỉ USD hồi năm 2021 nhưng giá trị nhập khẩu năm nay vẫn thuộc nhóm cao nhất lịch sử. Tốc độ tăng nhanh của kim ngạch nhập phản ánh áp lực chi phí nguyên liệu với doanh nghiệp chế biến, khi 80 - 90% hạt điều thô phải nhập khẩu để phục vụ xuất khẩu.

Trò chuyện với PV Thanh Niên, giám đốc một nhà máy chế biến hạt điều tại Đồng Nai lý giải: "Diện tích trồng điều tại Bình Phước (cũ), Đồng Nai đang ngày càng thu hẹp, thu nhập từ hạt điều không cao, trong khi nhiều loại cây công nghiệp, cây ăn quả khác lại đang có giá. Nhiều vùng trước đây trồng điều nay đã chuyển sang trồng sầu riêng, hồ tiêu… Trong khi đó, Campuchia từ nhiều năm trước được VN chuyển giao cây điều giống và họ đã sản xuất đại trà. Đến nay, đây chính là nơi cung cấp nguyên liệu điều thô cho các nhà máy chế biến trong nước".

Kim ngạch xuất khẩu tương đương nhập khẩu

Phải bỏ ra số tiền ngày càng lớn để mua nguyên liệu chế biến nhưng điều kỳ lạ là kim ngạch xuất khẩu hạt điều nhân gần như giậm chân tại chỗ. Theo thống kê của Bộ NN-MT, xuất khẩu nhân điều 10 tháng qua đạt khoảng 4,25 tỉ USD, gần tương đương kim ngạch nhập khẩu. Cán cân này cho thấy biên lợi nhuận còn mỏng, giá trị gia tăng chủ yếu đến từ khâu bóc tách, chế biến và đóng gói.

Ông Vũ Thái Sơn, Chủ tịch HĐQT Công ty cổ phần Long Sơn - Chủ tịch Hội Điều Đồng Nai, thông tin: Khó khăn lớn nhất của doanh nghiệp chế biến điều nhân của VN hiện nay là giá nhập khẩu điều thô quá cao, giá nguyên liệu lại tăng nhanh hơn giá điều nhân xuất khẩu. Tình trạng này dẫn đến nhiều trường hợp nhà máy chế biến điều nhân bị thua lỗ, phá sản.

Theo ông Vũ Thái Sơn, ngành điều VN đã có lịch sử mấy chục năm nên ưu, khuyết điểm gì đều được các nhà nhập khẩu nắm rõ. Vào đầu vụ, các nhà máy cạnh tranh nhau mua nguyên liệu giá cao để có được chất lượng tốt. Đây là canh bạc rất lớn vì đấu giá mua hàng nhưng đầu ra thì chưa biết có bán được lãi cao hay không. Và điểm yếu lớn nhất của các nhà máy trong nước chính là thiếu vốn. Vì đa phần đều là vốn vay ngân hàng nên khách hàng tiêu thụ nắm rõ thời điểm nào cần phải đáo hạn.

"Họ biết tiềm lực tài chính của các nhà máy chế biến hạn chế nên cứ chờ đến khi áp lực đáo hạn, trả lãi vay thì mới hỏi mua. Những năm trước, có nhiều nhà máy buộc phải bán lỗ để thu hồi vốn, trả nợ ngân hàng. Ngành điều dù biết trước rủi ro nhưng không ai nhường ai, không hề đoàn kết dù đang giữ vị thế số 1 thế giới về nguồn cung nhân điều, cứ tranh mua tranh bán để rồi năm nào cũng có vài nhà máy phá sản", ông Sơn nói.

Tại Hội nghị Điều quốc tế năm nay do Vinacas tổ chức, hàng loạt doanh nghiệp VN nhận định nguyên nhân phá sản, thua lỗ của doanh nghiệp VN chính là từ sự tăng giá vô tội vạ của các nhà cung cấp điều thô châu Phi. "Các nhà cung cấp điều thô cần xem xét lại chính sách điều chỉnh giá bán nguyên liệu, nếu cứ bán với giá cao, nhà sản xuất chế biến không có lợi nhuận thì chúng tôi không thể mua được", ông Vũ Thái Sơn nói thẳng. Một doanh nghiệp khác của VN nêu vấn đề: "Các ông (đại diện ngành điều châu Phi - PV) cứ lúc mở lúc đóng, chính sách thay đổi vài lần thì sẽ còn bao nhiêu nhà máy ở VN thua lỗ nữa?".

Bức xúc này càng bộc lộ rõ vị thế trung tâm sản xuất điều của VN ngày càng lung lay khi không chủ động được vùng nguyên liệu, còn thị trường tiêu thụ thì biến động khó lường, nhất là ở Mỹ. Trước diễn biến này, nhiều doanh nghiệp chế biến điều hàng đầu của VN đã chuyển hướng đầu tư nhà máy chế biến sang châu Phi, còn những nhà máy ở VN phải cải tiến mạnh mẽ để giảm tối đa chi phí. "Hiện nay tôi đã chuyển đổi toàn bộ dây chuyền chế biến của công ty Long Sơn sang công nghệ AI, giúp tăng năng suất và hiệu quả hơn trước. Quyết định này giúp các nhà máy giảm chi phí, tăng hiệu năng rất nhiều dù phải cắt giảm bớt lao động. Đây chính là giải pháp linh động thích nghi khi chi phí mua nguyên liệu quá lớn, biên lợi nhuận ngày càng thu hẹp", ông Vũ Thái Sơn bộc bạch.

Ông Dan On, Chủ tịch Tập đoàn Dan D Foods (Canada), đang sở hữu nhà máy tại TP.HCM, cũng thừa nhận giá điều nhân VN quá thấp và khi thị trường Mỹ điều chỉnh thuế nhập khẩu, giá điều nhân cũng không thể tăng tương ứng vì lo lắng người tiêu dùng Mỹ sẽ quay lưng. "Tôi cho rằng ngành điều VN nếu muốn tồn tại phải tăng giá bán, không thể cạnh tranh nhau bán giá thấp. Hiện nay điều nhân VN bán tại Mỹ chưa đến 3,5 USD/pound cho loại W320, giá hợp lý phải trên 4 USD/pound. Tôi khẳng định người tiêu dùng Mỹ vẫn dùng hạt điều dù giá tăng cao. Tập đoàn chúng tôi sẽ tăng giá bán hạt điều trong năm tới, nhất định không bán rẻ", ông Dan On nêu giải pháp. t