Chuẩn bị nguồn nhân lực cho kỷ nguyên số

"Cơn khát" nhân lực công nghệ cao

Ngày cuối cùng của tháng 9, nhân dịp vận hành 3 văn phòng mới tại TP.HCM và Đà Nẵng, Marvell, nhà thiết kế chip tỉ USD của Mỹ cho biết sẽ tuyển thêm khoảng 100 nhân sự mỗi năm. Theo ông Lê Quang Đạm, Tổng giám đốc Marvell Việt Nam, hoạt động tại Việt Nam đã phát triển nhanh chóng, chính thức trở thành trung tâm nghiên cứu và phát triển (R&D) lớn thứ ba trên thế giới của hãng với hơn 500 kỹ sư. Hiện 75% nhân sự của Marvell Việt Nam đến từ các trường đại học, thông qua phối hợp đào tạo sinh viên, đặc biệt là các môn chuyên ngành vi mạch bán dẫn. Hồi tháng 4, công ty đã bắt tay với Trường Đại học Bách khoa TP.HCM tùy chỉnh chương trình đào tạo phù hợp hơn với nhu cầu thực tế của ngành này và đưa kỹ sư Marvell tham gia giảng dạy. "Chúng tôi dự kiến mở rộng mô hình hợp tác này đến các trường đại học khác tại TP.HCM và Đà Nẵng", ông Đạm cho biết.

Ảnh: Lê Nam

Câu chuyện Marvell chỉ là một trong số rất nhiều các doanh nghiệp trong lĩnh vực công nghệ cao đang khát nhân lực. Báo cáo IT Market Report 2024-2025 (TopDev) cho thấy lực lượng lao động công nghệ hiện vào khoảng 560.000 người, nhưng mỗi năm thị trường thiếu hụt tới 150.000 - 200.000 kỹ sư công nghệ thông tin. Trong khi đó, các trường đại học chỉ đào tạo được khoảng 55.000 - 60.000 cử nhân khoa học máy tính, chưa đáp ứng nổi 1/3 nhu cầu.

Trong bối cảnh đó, các công ty khởi nghiệp về AI, blockchain, thương mại điện tử thường xuyên phải tuyển dụng quốc tế hoặc "giành giật" kỹ sư từ đối thủ. Đại diện một doanh nghiệp lĩnh vực AI tại TP.HCM chia sẻ, công ty nhận nhiều đơn đặt hàng từ đối tác nước ngoài, nhưng khó nhất vẫn là tuyển người. Ứng viên có kiến thức thì lại thiếu kỹ năng phân tích dữ liệu, ngoại ngữ hạn chế, phải đào tạo lại từ đầu. Trong khi đơn hàng thì không chờ…

Ngay cả những tập đoàn lớn cũng không thoát khỏi tình cảnh này. Viettel công bố kế hoạch mở rộng trung tâm dữ liệu, phát triển các nền tảng trí tuệ nhân tạo (AI) phục vụ y tế, giáo dục và quốc phòng, nhưng thời gian tuyển dụng kỹ sư mất nhiều thời gian. Hay FPT Software hiện có hơn 30.000 nhân viên trên toàn cầu, trong đó phần lớn làm việc trong lĩnh vực công nghệ thông tin, mỗi năm cần thêm vài nghìn kỹ sư mới nhưng không dễ tuyển đủ.

Các doanh nghiệp FDI áp lực còn lớn hơn. SAP Labs Việt Nam, trung tâm R&D toàn cầu đầu tiên tại Đông Nam Á, đặt trụ sở ở TP.HCM, vào ngày 7.8 vừa qua lên kế hoạch tuyển số lượng lớn kỹ sư phần mềm. Đại diện SAP nhấn mạnh, yêu cầu không chỉ là số lượng mà còn là chất lượng. Kỹ sư phải nắm vững công nghệ lõi, thành thạo ngoại ngữ, kỹ năng làm việc trong môi trường toàn cầu. Tương tự, Intel Products Vietnam, nhà máy lắp ráp và kiểm định chip lớn nhất khu vực, nhiều lần lên tiếng về tình trạng thiếu kỹ sư bán dẫn. Samsung Việt Nam, ngoài các cơ sở sản xuất, đã đầu tư 220 triệu USD xây dựng trung tâm R&D tại Hà Nội, nhưng việc tuyển đủ nhân lực thiết kế, kiểm định và thử nghiệm vẫn là thách thức.

Trong bối cảnh đó, nhiều công ty phải tự xoay xở để có được nguồn nhân lực, phục vụ hoạt động kinh doanh. Cũng như Marvell, Tập đoàn Synopsys - công ty hàng đầu thế giới về phần mềm thiết kế chip (EDA), đã ký hợp tác với Đại học Quốc gia TP.HCM để cung cấp giáo trình, bản quyền phần mềm, hỗ trợ thực tập và đào tạo giảng viên; kỳ vọng giúp trường đào tạo khoảng 1.800 kỹ sư thiết kế vi mạch đến năm 2030.

Vị thế quốc gia trong kỷ nguyên số

Bài học từ thế giới cho thấy, nguồn nhân lực chất lượng cao đóng vai trò quan trọng trong tăng trưởng, phát triển kinh tế. Hàn Quốc từ một nền nông nghiệp nghèo nàn đã trở thành cường quốc công nghệ. Tỷ lệ người trẻ (25-34 tuổi) tốt nghiệp đại học đạt 71%, cao nhất trong khối OECD (các nền kinh tế phát triển nhất thế giới). Quốc gia này duy trì chi tiêu R&D gần 5% GDP, thuộc nhóm cao nhất thế giới. Chương trình BK21, liên kết chính phủ, doanh nghiệp, học viện bảo đảm dòng chảy nhân tài, giúp Hàn Quốc vươn lên dẫn đầu về bán dẫn.

Ảnh: Lê Nam

Ấn Độ cũng xây dựng lực lượng lao động công nghệ thông tin lên tới 5,8 triệu người. Năm 2025, Ấn Độ đạt 220 tỉ USD xuất khẩu dịch vụ công nghệ thông tin, dự báo gần 300 tỉ USD năm 2026. Nhờ nhân lực, Ấn Độ trở thành trung tâm cung ứng dịch vụ công nghệ toàn cầu, ngay cả khi không sở hữu công nghệ lõi. Những câu chuyện này cho thấy, nhân lực chính là "tài sản trí tuệ sống", quyết định vị thế quốc gia trong kỷ nguyên số .

TS Lương Thanh Thảo, quyền Chủ nhiệm cấp cao bộ môn Quản trị nhân sự, Khoa Kinh doanh, ĐH RMIT Việt Nam, khẳng định, trong kỷ nguyên số , nhân lực công nghệ cao chính là thước đo năng lực cạnh tranh quốc gia. Thực tế nhu cầu nhân lực công nghệ cao vừa cấp thiết, vừa sống còn. Thiếu hụt kỹ sư bán dẫn sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới quyết định đầu tư. Các tập đoàn lớn sẽ cân nhắc mở rộng R&D tại Việt Nam vì lo thiếu kỹ sư.

ThS Trần Anh Tùng, Trưởng ngành Quản trị kinh doanh, Trường ĐH Kinh tế - Tài chính TP.HCM, nhấn mạnh: Một quốc gia muốn đi xa không thể chỉ dựa vào khẩu hiệu "đi tắt đón đầu" hay nhập khẩu công nghệ mà phải phát triển công nghệ của riêng mình, dựa trên nền tảng khoa học cơ bản. Muốn có công nghệ, phải đào tạo toán học, vật lý vững chắc để tạo ra lực lượng đủ sức chế tạo, sản xuất linh kiện và công nghiệp phụ trợ.

Đặt trong bối cảnh đó, ông Tùng cảnh báo, Việt Nam đang thiếu nghiêm trọng kỹ sư phần cứng, trong khi lại đào tạo nhiều lập trình viên phần mềm - lĩnh vực dễ bị AI thay thế. Kỹ sư phần cứng ra trường từ Trường ĐH Bách khoa, Trường ĐH Sư phạm Kỹ thuật đều được công ty nước ngoài tuyển hết. Doanh nghiệp trong nước vì nhiều lý do vẫn chưa dám đầu tư dài hạn.

TS Đặng Phạm Thiên Duy, Phó chủ nhiệm phụ trách nghiên cứu và đổi mới, nhóm bộ môn Đổi mới sáng tạo trong kinh doanh, Khoa Kinh doanh, ĐH RMIT Việt Nam, cũng lưu ý: "AI có thay thế con người hay không là nỗi lo chung. Nhưng công nghệ vốn nằm ngoài tầm kiểm soát, điều quan trọng là ứng dụng thế nào. Người trẻ sáng tạo giỏi công nghệ, người lớn tuổi có kinh nghiệm, nắm quy trình. Nhân lực công nghệ cao cần sự kết hợp cả hai thế hệ".

Cơ hội vàng của Việt Nam

Vấn đề nhân lực công nghệ cao thực tế đã được quan tâm từ nhiều năm nay. Trong Chiến lược quốc gia về chuyển đổi số đến năm 2025, định hướng đến 2030, Chính phủ đặt mục tiêu đào tạo 50.000 chuyên gia công nghệ số, lĩnh vực bán dẫn là 50.000 kỹ sư. Bộ Thông tin - Truyền thông (nay là Bộ Khoa học - Công nghệ ) cũng triển khai đề án 1 triệu nhân lực AI, tập trung vào nghiên cứu và ứng dụng trí tuệ nhân tạo.

Ảnh: Lê Nam

Song song đó, Bộ Giáo dục - Đào tạo đã khuyến khích các trường mở ngành mới về dữ liệu lớn, điện toán đám mây, an ninh mạng, bán dẫn. ĐH Quốc gia TP.HCM, ĐH Bách khoa Hà Nội, Trường ĐH Bách khoa TP.HCM, ĐH RMIT Việt Nam đều đi đầu trong việc ký hợp tác với doanh nghiệp để sinh viên vừa học vừa thực hành.

Các doanh nghiệp lớn cũng chủ động phối hợp đào tạo nguồn nhân lực ngay từ trên ghế nhà trường. Như Intel hợp tác với Trường ĐH Bách khoa TP.HCM đào tạo kỹ sư bán dẫn. Samsung xây dựng trung tâm R&D trị giá 220 triệu USD tại Hà Nội với kế hoạch hàng nghìn nhân lực nghiên cứu phần mềm, trí tuệ nhân tạo và viễn thông 5G. FPT và Viettel triển khai chương trình đưa kỹ sư đi thực tập, làm việc ở Nhật Bản, Mỹ, châu Âu để nâng cao trình độ, sau đó quay lại phục vụ thị trường trong nước. Trung tâm nghiên cứu và phát triển SAP Labs Việt Nam cho biết, bên cạnh việc tìm kiếm nhân sự cấp cao, công ty cũng đang hợp tác chặt chẽ với các trường đại học hàng đầu tại TP.HCM nhằm ươm mầm tài năng công nghệ trẻ, đồng thời mở ra con đường phát triển nghề nghiệp trong các lĩnh vực tiên tiến như phân tích dữ liệu, AI và kỹ thuật phần mềm.

Tuy nhiên, theo TS Lương Thanh Thảo, hiệu quả vẫn chưa đồng đều. Nhiều chương trình đào tạo còn nặng lý thuyết, thiếu thực hành. Sự phối hợp giữa bộ ngành, trường đại học và doanh nghiệp chưa thật sự nhịp nhàng. Doanh nghiệp thường than phiền khó tuyển sinh viên mới ra trường đáp ứng ngay yêu cầu.

"Singapore và Malaysia đã xây dựng hệ sinh thái gắn kết giữa giáo dục, nghiên cứu và doanh nghiệp. Thái Lan công bố kế hoạch đào tạo 280.000 lao động công nghệ cao, trong đó 80.000 kỹ sư bán dẫn. Nguồn lao động Việt Nam trẻ trung, năng động nhưng kỹ năng thiếu đồng đều, khiến nhà đầu tư còn dè dặt với phân khúc giá trị cao. World Bank cũng ghi nhận, các doanh nghiệp tại Việt Nam vẫn gặp khó khăn trong việc tuyển dụng nhân sự có kỹ năng thực hành cao. Đây chính là khoảng trống mà chính sách và hệ thống đào tạo cần khẩn cấp khắc phục", bà Thảo nói.

Các chuyên gia đều chung nhận định: Để tận dụng cơ hội, Việt Nam cần gắn kết chặt chẽ hơn giữa Chính phủ, doanh nghiệp, cơ sở giáo dục. Chính sách phải ưu tiên dài hạn, mở rộng giáo dục kỹ thuật chất lượng cao. Doanh nghiệp cần chuyển từ vai trò "tiêu thụ" nhân lực sang "kiến tạo" nhân lực, đầu tư nhiều hơn vào đào tạo nội bộ. Trường đại học cần thúc đẩy học tập trải nghiệm, học liên ngành, và chuẩn bị cho sinh viên khả năng thích ứng toàn cầu.

Dù vậy, các chuyên gia trong nước và thế giới đều khẳng định, Việt Nam đang đứng trước cơ hội vàng để biến lợi thế dân số trẻ thành "tài sản trí tuệ". Với lợi thế đất hiếm, môi trường đầu tư đang được cải thiện mạnh mẽ, vĩ mô ổn định và khát vọng bước vào kỷ nguyên phát triển mới, nếu chúng ta quyết liệt đào tạo để sẵn sàng nguồn nhân lực, Việt Nam có thể trở thành "hub" cho dòng vốn chất lượng cao đang dịch chuyển trên thế giới.