Ngán ngẩm cảnh nước khác nợ 800 triệu đến 7 tỷ USD, nền kinh tế lớn thứ 3 châu Á quyết không chọn Trung Quốc xây đường sắt cao tốc 508 km: Chốt công nghệ từ 1 quốc gia khác

Dự án đường sắt cao tốc từng được xem là “vũ khí mềm” của Trung Quốc trong chiến lược kết nối Á - Âu, giờ đây đang trở thành gánh nặng. Khi các khoản nợ phình to và tiến độ liên tục chậm trễ, tham vọng khẳng định ưu thế của mô hình phát triển do nhà nước dẫn dắt đang bộc lộ những giới hạn.

Trong khoảng trống đó, Nhật Bản - đồng minh then chốt của Mỹ - lại tìm thấy cơ hội trở lại sau nhiều năm bị lép vế. Cuộc cạnh tranh giữa hai cường quốc không chỉ nằm ở công nghệ tàu siêu tốc, mà còn là cuộc đua định hình tương lai kinh tế khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

Minh chứng rõ nhất là tuyến đường sắt cao tốc Whoosh của Indonesia, khai trương năm 2023, nối Jakarta với Bandung, thành phố lớn thứ 3 cả nước. Đây là tuyến cao tốc đầu tiên ở Đông Nam Á, có tổng vốn đầu tư khoảng 7,2 tỷ USD, trong đó 75% đến từ các khoản vay Trung Quốc. Ban đầu, dự án dự kiến hoàn thành năm 2019, nhưng thực tế bị kéo dài thêm 4 năm, đội vốn hơn 1 tỷ USD.

Từng được ca ngợi như biểu tượng của quan hệ Jakarta - Bắc Kinh, giờ đây Whoosh trở thành ví dụ điển hình cho rủi ro của “mô hình dựa vào Trung Quốc”, với lượng khách thấp hơn dự kiến, chi phí vận hành cao và liên doanh Indonesia - Trung Quốc báo lỗ hàng triệu USD trong năm đầu tiên. Chính phủ Indonesia đã phải mở đàm phán tái cơ cấu nợ với Bắc Kinh, một bước đi thể hiện sự thận trọng sau những hứa hẹn quá mức.

Điều trớ trêu là, vào năm 2015, Indonesia từng đứng giữa 2 lựa chọn: Nhật Bản với khoản vay ưu đãi lãi thấp và Trung Quốc với cam kết “trọn gói” từ vốn đến xây dựng và chuyển giao công nghệ. Cuối cùng, Jakarta chọn Bắc Kinh, bởi sự hấp dẫn của gói giải pháp toàn diện. Nhưng 1 thập niên sau, khi dự án lỗ và nợ nần chồng chất, nhiều người bắt đầu tự hỏi liệu đó có phải là quyết định đúng đắn.

Theo chuyên gia Christoph Nedopil thuộc Viện Griffith (Australia), “không quốc gia nào có thể cung cấp giải pháp tích hợp toàn diện như Trung Quốc”. Tuy nhiên, lợi thế ấy cũng chính là mầm mống cho những rủi ro như hợp đồng thiếu minh bạch, dự báo sai lệch, và sức ép chính trị khiến nhiều dự án lâm vào bế tắc.

Từ Thái Lan đến Malaysia, các tuyến đường sắt cao tốc Trung Quốc đều phải đàm phán lại vì lo ngại “bẫy nợ” và tham nhũng. Ở Philippines, 3 dự án do Trung Quốc tài trợ bị hủy vào năm 2023 trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị leo thang.

Tại châu Phi, Nigeria vật lộn với khoản vay 823 triệu USD cho tuyến đường sắt nhẹ, còn Sri Lanka thì vỡ nợ sau khi sa lầy trong các khoản vay hạ tầng từ Trung Quốc. Theo báo cáo của Trung tâm Chính sách Phát triển Toàn cầu Đại học Boston, nhiều quốc gia đang phải trả nợ cho Bắc Kinh nhiều hơn số vốn mới họ nhận được - một dấu hiệu rõ ràng cho thấy mô hình cho vay của Trung Quốc đang đến ngưỡng giới hạn.

Ngược lại, Nhật Bản đang kiên định với chiến lược “chất lượng và niềm tin”. Là quốc gia khai sinh công nghệ tàu siêu tốc Shinkansen từ năm 1964, Tokyo hiện đang triển khai dự án hành lang Mumbai - Ahmedabad ở Ấn Độ dài 508 km, với tổng vốn 17 tỷ USD, trong đó 81% được tài trợ bởi các khoản vay lãi suất cực thấp từ chính phủ Nhật.

Đây sẽ là nơi 2 thứ hai sau Đài Loan ứng dụng công nghệ Shinkansen, rút ngắn thời gian di chuyển giữa hai thành phố lớn từ 6 giờ xuống chỉ còn 2 giờ. Dự án này nằm trong khuôn khổ sáng kiến PGII (Partnership for Global Infrastructure and Investment) do nhóm G7 khởi xướng nhằm huy động 600 tỷ USD đến năm 2027 cho hạ tầng bền vững toàn cầu.

Thành công của Nhật Bản không chỉ ở công nghệ mà còn ở cách tiếp cận. Kinh nghiệm từ dự án tàu điện ngầm Delhi Metro, khởi công năm 2002 với sự hỗ trợ của Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA), đã giúp Tokyo hiểu rằng mỗi quốc gia có văn hóa và điều kiện riêng cần được tôn trọng. Khi công nhân Ấn Độ ban đầu từ chối đội mũ bảo hộ, các kỹ sư Nhật đã phối hợp cùng chính quyền địa phương ban hành quy định bắt buộc, từ đó nâng cao chuẩn an toàn và lan tỏa sang các công trình khác.

20 năm sau, Delhi Metro trở thành một trong những hệ thống tàu điện ngầm lớn nhất thế giới, phục vụ hơn 5 triệu lượt khách mỗi ngày - minh chứng cho giá trị bền vững mà Nhật mang lại. Tokyo không chạy theo giá rẻ, mà theo đuổi niềm tin, an toàn và tính lâu dài, những giá trị mà Bắc Kinh vẫn còn thiếu.

Tổng hợp