Dự án đường sắt bị tố ‘ăn chênh’ hơn 1.800 tỷ đồng nhưng mái ga đổ sập chỉ sau 3 năm xây dựng: Bê bối tồi tệ khiến loạt quan chức ở quốc gia này vướng vòng lao lý

Ga đường sắt chính của thành phố Novi Sad, nằm ở miền bắc Serbia, được xây dựng từ năm 1964. Suốt nhiều thập niên, nhà ga này giữ vai trò đầu mối giao thông quan trọng của cả vùng, nhưng cơ sở vật chất ngày càng xuống cấp.

Bước sang năm 2021, trong bối cảnh Serbia đẩy mạnh quan hệ hạ tầng với Trung Quốc, Novi Sad được đưa vào chương trình nâng cấp, hiện đại hóa gắn với Sáng kiến Vành đai và Con đường. Dự án bao gồm cải tạo nhà ga, xây mới mái che, bổ sung hạ tầng kỹ thuật và kết nối với tuyến đường sắt tốc độ cao, do liên danh hai tập đoàn Trung Quốc thực hiện: China Railway International Co., Ltd thuộc China Railway Group và China Communications Construction Company (CCCC).

Ngay từ những bước đầu triển khai, dự án đã gây tranh luận không nhỏ. Thông tin về hợp đồng, giá trị thanh toán hay khối lượng công việc chi tiết gần như không được công bố rộng rãi. Khi tòa soạn báo địa phương Portal 021 yêu cầu Bộ Xây dựng và doanh nghiệp đường sắt cung cấp hợp đồng để phục vụ điều tra thông tin, cả hai đều từ chối và cho biết nhà thầu Trung Quốc không đồng ý chia sẻ tài liệu cho bên thứ ba cho đến khi công trình hoàn tất và nghiệm thu. Việc “đóng kín” hồ sơ này càng làm dấy lên câu hỏi về tính minh bạch, nhất là khi dư luận Serbia vốn nhạy cảm với vấn đề tham nhũng và đội vốn trong các dự án công.

Sự nghi ngờ càng tăng khi một số dữ liệu rò rỉ được công bố. Tháng 10 năm 2023, European Western Balkans cho biết tổng chi phí dự kiến cho toàn bộ phần việc tại ga Novi Sad chỉ khoảng 4,4 triệu USD (khoảng 122 tỷ đồng). Thế nhưng, đến giữa năm 2024, Bộ trưởng Giao thông Goran Vesić lại tuyên bố đã chi tới 71 triệu USD (1995 nghìn tỷ đồng) cho dự án, tăng gấp hơn 16 lần so với con số ban đầu.

Điều đáng nói là không có lời giải thích thuyết phục nào từ phía Bộ Giao thông hay nhà thầu về sự chênh lệch quá lớn này. Trong bối cảnh Serbia phải thắt chặt ngân sách và chịu sức ép lạm phát, việc “đội giá” ở mức hàng chục triệu USD không thể không khiến công chúng phẫn nộ.

Cao trào của vụ việc xảy ra ngày 1/11/2024, khi mái bê tông ở lối vào ga bất ngờ đổ sập, khiến nhiều người đang đi bộ bị vùi dưới đống đổ nát. Các hãng tin quốc tế đưa tin số người thiệt mạng lên đến 16 và 1 người bị thương nặng.

Thảm họa tang thương này làm chấn động cả nước, biến một dự án hạ tầng vốn chỉ gây thắc mắc thành khủng hoảng chính trị - xã hội. Hàng nghìn người xuống đường biểu tình từ Novi Sad rồi lan sang các thành phố khác, cáo buộc đây không chỉ là tai nạn kỹ thuật mà là hậu quả của sự cẩu thả, rút ruột và tham nhũng trong quá trình thi công, đặc biệt liên quan các hợp đồng có nhà thầu Trung Quốc.

Ngay sau sự cố, cơ quan công tố đặc biệt của Serbia mở cuộc điều tra quy mô lớn. Trong giai đoạn đầu, 11 người, bao gồm cả Bộ trưởng Giao thông thời điểm đó, Goran Vesić, bị bắt và khởi tố vì tội “gây nguy hiểm nghiêm trọng cho an toàn công cộng” và “thi công công trình trái quy định”. Tuy nhiên, không ít ý kiến cho rằng điều này mới chỉ chạm đến phần nổi của tảng băng. Những chất vấn về dòng tiền, chi phí và hóa đơn nâng khống vẫn chưa được giải đáp thỏa đáng.

Reuters đưa tin, ngày 1/8/2025, cơ quan chức năng đã bắt giữ thêm 6 người, trong đó có cựu Bộ trưởng Cơ sở hạ tầng Tomislav Momirović, bị cáo buộc có liên quan đến việc “khai khống hóa đơn” trong dự án cải tạo ga Novi Sad. Theo cơ quan công tố, nhóm nghi phạm đã cho phép liên danh CRIC-CCCC lập và thanh toán những hóa đơn bị nâng khống, gây thiệt hại cho ngân sách Serbia 115,6 triệu USD.

Trong đó, liên danh nhà thầu Trung Quốc được cho là hưởng lợi bất hợp pháp 18,8 triệu USD từ phần chênh lệch, tương đương khoảng 451 tỷ đồng.

Một số tờ báo châu Âu như El País thậm chí cho biết cơ quan điều tra đang mở rộng rà soát vai trò của các doanh nghiệp Trung Quốc và các công ty Serbia trong các hành vi tham nhũng trị giá hơn 18 triệu USD, gây tổn thất ngân sách trên 115 triệu USD.

Song, cáo trạng ban đầu cuối năm 2024 lại chủ yếu tập trung vào vi phạm an toàn và thi công sai quy định, chưa động chạm sâu đến vấn đề tham nhũng tài chính. Những tổ chức phân tích độc lập như Balkan Insight và Serbian Monitor cho rằng đó là cách “né tránh vấn đề cốt lõi”, khi dư luận Serbia tin rằng rút ruột và khai khống chi phí mới là nguyên nhân sâu xa dẫn đến chất lượng công trình kém và sự cố đổ sập.

Từ cuối năm 2024 sang đầu năm 2025, các cuộc biểu tình yêu cầu truy cứu trách nhiệm đến cùng, cả về mặt kỹ thuật lẫn tài chính, ngày càng trở nên quyết liệt. Tổ chức minh bạch tại Serbia cũng chỉ ra rằng các số liệu chi phí chủ chốt của dự án vẫn không được công khai đầy đủ, khiến sự nghi ngờ của công chúng càng tăng cao. Áp lực lan rộng buộc Thủ tướng Miloš Vučević, vốn từng là thị trưởng Novi Sad trong thời kỳ dự án được triển khai, phải tuyên bố từ chức.

Tham khảo Reuters; The Guardian